Morgunblaðið - 28.12.2019, Side 6

6 MORGUNBLAÐIÐ TÍMAMÓT 29.12. 2019
Þrjú þúsund ár eru liðin frá því að faraó
Egyptalands dreymdi að sjö kýr hefðu stigið
upp úr ánni Níl. Þær voru fallegar og vel aldar.
Á eftir þeim komu sjö aðrar en ljótar og hor-
aðar. Síðarnefndi hópurinn át fallegu kýrnar sjö
og við það vaknaði einvaldurinn.
Kallaði faraó útlendinginn Jósef til þess að
ráða drauminn. Vildi hann meina að hinar vænu
kýr væru tákn fyrir sjö velsældarár en að hinar
illa höldnu væru fyrirboði um hungursneyð.
Hefur þessi draumur gjarnan verið nefndur
„hagfræði Gamla testamentisins“ og að í honum
birtist forn sannindi um að hagkerfi þess tíma
hafi gjarnan sveiflast með þessum hætti. Upp í
sjö ár og niður í önnur sjö.
Hagvöxtur stóð samfellt á Íslandi á árunum
2011 til 2018 eða í átta ár. Þó var orðið þungbúið
yfir hagkerfinu í árslok 2017. Snemma árs 2018
skynjuðu margir að veðrabrigði væru í nánd.
Horft lengra aftur bendir margt til þess að
draumráðningin forna eigi enn við í dag. Smá-
kreppan sem reið yfir bankakerfið 2006, netból-
an 2001 eru dæmi sem vísa í þá átt. Að vísu ekki
nákvæmlega sjö ár á milli stóratburða, en takt-
urinn er svipaður og á kúnum í Níl.
Allir vildu trúa öðru
Þrátt fyrir reynslu kynslóðanna og augljós
merki í umhverfinu héldu þó margir, einkum
hagfræðingar, fast í þá trú að enn ætti hag-
kerfið talsvert inni þegar kom inn á árið 2018.
Talsverður titringur í ferðaþjónustunni,
stærstu útflutningsgrein landsins, breytti þar
engu um. Í nóvember 2018 spáði Alþýðu-
samband Íslands því t.d. að hagvöxtur myndi
haldast nokkuð örugglega fram til ársins 2020!
2,6% 2019 og 1,7% ári síðar. ASÍ var þó ekki eitt
á vagni heldur sungu allir í kór. Hagstofan,
Seðlabankinn, viðskiptabankarnir þrír auk Al-
þjóðagjaldeyrissjóðsins sögðu öll um mitt ár
2018 að vöxturinn yrði á bilinu 2,4-3,1% árið
2019 og litlu minni árið 2020.
Annað kom á daginn. Lendingin varð talsvert
harkalegri en vonir höfðu staðið til. Þar réði
vissulega miklu að síendurteknar en vonlausar
lífgunartilraunir á WOW air runnu út í sandinn
í lok mars síðastliðins. En fleira kom til. Til-
raunir til þess að tengja afturkippinn í hagkerf-
inu alfarið við fall félagsins er einföldun og í
raun fjarstæðukennt þegar litið er á heildar-
myndina.
Líkt og nýr seðlabankastjóri benti á nýlega í
viðtali í ViðskiptaMogganum var ferðaþjón-
ustan komin í nokkuð augljóst aðlögunarferli
áður en WOW air féll. Landið var orðið dýrt,
m.a. vegna mikillar eftirspurnar. Það dró úr
áhuga ákveðinna hópa á að sækja landið heim.
Þá hafði innlendur kostnaður einnig aukist mik-
ið og það kallaði á uppstokkun í greininni.
Fyrirtæki sem stólað höfðu á gott gengi á
grundvelli lágra verða eða höfðu verið byggð
upp á mikilli skuldsetningu og væntingum um
mikinn vöxt áttu sér í raun ekki viðreisnar von.
Birtingarmyndir afturkippsins eru ýmsar en
þær áþreifanlegustu eru versnandi atvinnustig
þar sem atvinnuleysi mældist 4,3% í nóvember
og uppsagnir sem víða heyrist af á síðustu vik-
um gefa til kynna að enn muni syrta í álinn í
þeim efnum. Ferðaþjónustan virðist einnig eiga
í nokkrum vandræðum með að finna viðspyrnu
og framkvæmdastjóri Samtaka ferðaþjónust-
unnar segir líkur standa til þess að tekjur af er-
lendum ferðamönnum verði 5 milljörðum minni
í jólamánuðinum en yfir sama tímabil í fyrra. Í
litlu hagkerfi munar um minna, ekki síst þegar
samdrátturinn hefur reynst viðvarandi, hvort
sem litið er til sumarvertíðarinnar eða hausts-
ins sem oft hefur reynst brokkgengara en há-
önnin.
Fleira leggst á árarnar
Það eru fleiri en íslenskir sjómenn sem vita að
sjaldan er ein báran stök, þótt það hafi verið
reyndin á Klaustri. Þannig hefur fyrirséður aft-
urkippur í ferðaþjónustunni átt sér birtingar-
myndir víða. Hann hefur m.a. komið fram í bók-
um viðskiptabankanna sem jafnt og þétt hafa
skrúfað fyrir lánveitingar til fyrirtækja í grein-
inni - en einnig á fleiri sviðum. Það á m.a. við um
byggingariðnaðinn sem sannarlega er nátengd-
ur ferðaþjónustunni. Hann hefur orðið fyrir
miklum áhrifum af hennar völdum á síðustu ár-
um, bæði vegna sprengingar í heimagistingu en
einnig vegna gríðarlegrar uppbyggingar á
hótelrými innan höfuðborgarsvæðisins og utan.
Með þessum aðgerðum hafa bankarnir leitast
við að lágmarka áhættu sína. Þeir hafa þó haft
fleiri ástæður til þess að skrúfa fyrir kranann
og þar með auka á kólnun hagkerfisins. Of háar
eiginfjárkvaðir sem Fjármálaeftirlitið, ótengt
veruleikanum eins og oftast áður, hefur lagt á
bankana, gera þeim mjög erfitt um vik að ná
viðunandi ávöxtun til handa hluthöfum. Af þeim
sökum hefur Arion banki t.d. ákveðið að minnka
lánabók sína um 80 þúsund milljónir á næstu 12
mánuðum. Slíkar kerfisbreytingar hafa sannar-
lega áhrif og geta ef allt fer á versta veg, valdið
talsverðum usla í hagkerfinu.
Það sem enginn þorir að segja
Í byrjun apríl féllust andstæðar fylkingar í
faðma á skrifstofum ríkissáttasemjara. Kjara-
samningar á almennum vinnumarkaði voru
undirritaðir og hlutu þeir viðurnefnið „Lífs-
kjarasamningurinn“. Sammælst var um að selja
samningana á þeim forsendum að í þeim fælust
hóflegar launahækkanir. Víst má vera að at-
vinnurekendur - eða öllu heldur fulltrúar þeirra
- bitu þar í tunguna á sér. Prísuðu sig sæla með
samningana sem náðust af þeirri einni ástæðu
að WOW air féll með brauki og bramli. Ef
verkalýðshreyfingin hefði ekki farið á taugum
við tíðindin fimmtudaginn 28. mars hefðu þau
haldið aðgerðum sínum áfram með vaxandi
þunga og miklu tjóni fyrir hagkerfið allt.
Enginn þorir opinberlega að segja það sem
liggur í augum uppi. Samningarnir reyndust
þungir fyrir atvinnulífið, ekki síst þeim greinum
sem farnar voru að ströggla misserum áður en
þeir voru undirritaðir. Vegna þeirra hækkana
sem þeir tryggðu launafólki hefur áhersla á
hagræðingu orðið öllu öðru yfirsterkara á verk-
efnalistum stjórnenda þetta árið. Afleiðingin er
aukið atvinnuleysi.
Þar með er þó ekki allt talið. Samningurinn
gildir til 2022 og hækkanirnar 1. apríl síðastlið-
inn voru minnsta inngripið. Samningurinn er
„afturhlaðinn“ og almennar hækkanir og taxta-
hækkanir verða hærri í apríl næstkomandi og
ná hápunkti 1. janúar 2022. Þá gætu hækkan-
irnar orðið mun meiri ef hagvöxtur verður á
samningstímanum. Innbyggður „hagvaxtar-
auki“ leggst ofan á launahækkanir sem kveðið
er á um í samningnum. Gangi þjóðhagsspá
Hagstofunnar eftir munu taxtar hækka um 29
þúsund í stað 24 þúsunda á næsta ári, um 34.500
krónur í stað 24.000 króna árið 2021 og um
35.500 í stað 25.000 króna árið 2022.
Allir vita, en enginn talar um, til hvers þessar
hækkanir leiða. Því skal haldið fram að launa-
fólk, einkum það sem þiggur taxtalaun, er ekki
ofsælt af sínum hlut. Samningarnir áttu að rétta
hlut þess en þeir munu gera hið þver öfuga, að
minnsta kosti í mörgum tilvikum. Í stað betri
kjara mun fólk missa lífsviðurværi sitt. Enginn
hyggst axla ábyrgð á því, en ljóst er hverjir
bera þar meiri ábyrgð en aðrir.
Margt þarf að ganga upp
Þrátt fyrir þá erfiðleika sem hagkerfið stendur
nú frammi fyrir og að margt bendi til þess að
mögru kýrnar hafi gengið á land, býr íslenskt
samfélag við öfundsverð kjör á alla mælikvarða.
Jöfnuður mælist meiri hér en víðast hvar ann-
arsstaðar, erlendar eignir þjóðarinnar vaxa og
vaxa og lífeyriskerfið státar nú af meiri eignum
en nokkru sinni fyrr. Þær nema nú yfir 5.000
milljörðum króna. Þá er verðbólga lág, sem
löngum hefur verið fjarlægt takmark. Því mið-
ur er hætt við að hún verði enn minni og færist
þá undir heilbrigð mörk. Desembermæling vísi-
tölu neysluverðs vekur grunsemdir um að það
gæti gerst. Gengi krónunnar hefur haldist til-
tölulega stöðugt og þar hefur gríðarstór gjald-
eyrisforði Seðlabankans, óskuldsettur, án nokk-
urs vafa mikið að segja. Gengi krónu gagnvart
evru hefur aðeins veikst um ríflega 1,5% síðasta
árið en um tæp 5% gagnvart dollar. Hvort
tveggja ætti að blása vindi í segl ferðaþjónust-
unnar, og raunar annarra útflutningsgreina
einnig.
Á nýju ári þarf að vinda ofan af ýmsu sem
gerst hefur á árinu 2019. Atvinnuvegafjárfest-
ing þyrfti að aukast að nýju og stjórnvöld þurfa
að grípa til annarra aðgerða en vaxtalækkana
til þess að örva útlán í bankakerfinu. Þar
myndu minni eiginfjárkvaðir skipta sköpum.
Óhamingju Icelandair verður
allt að vopni
Þá þurfa Íslendingar að halda vökulu auga á því
sem nú á sér stað í Renton-verksmiðjunni í
Washington-fylki í Bandaríkjunum. Icelandair
Group, sem er hryggjarstykkið í íslenskri
ferðaþjónustu, og raunar fólksflutningum til og
frá landinu, er í spennitreyju sem félaginu var
komið í af siðlausum stjórnendum Boeing. Þeir
styttu sér leið og lentu í keldunni, sem krók-
urinn hefði forðað þeim frá, þegar þeir settu í
loftið stórgallaða og lífshættulega flugvél sem
ber einkennisstafina MAX. Óhamingja Iceland-
air reyndist sú að undirrita samninga um kaup
á 16 slíkum vélum árið 2013. Kyrrsetning
drápstækjanna frá því í mars hefur valdið félag-
inu og íslensku hagkerfi gríðarlegum búsifjum
og ekki sér enn fyrir endann á því öllu. Jafnvel
gæti komið til þess að þessar vélar fari aldrei
aftur í loftið sökum hönnunargalla sem nær
ómögulegt mun reynast að bæta úr.
Icelandair þarf því að finna nýja lausn á flota-
málum sínum til frambúðar. Þar liggur beinast
við að ganga til samninga við Airbus, ekki að-
eins vegna framkomu forsvarsmanna Boeing,
heldur einnig vegna þess að A321LR og XLR
vélar Airbus henta mun betur inn í leiðakerfi fé-
lagsins en þær vélar sem Boeing hefur til reiðu.
Hið sorglega er að Icelandair hefur tapað
gríðarlega verðmætum tíma á þessu MAX-
ævintýri og það gæti tekið mörg ár að vinda of-
an af þeirri pattstöðu sem upp er komin.
Hart í bak á skammri stund
Margar stórar áskoranir einkenndu íslenskt viðskipta- og efnahagslíf á árinu 2019. Þær verða jafnvel enn stærri á komandi
ári. Viðbrögð stjórnvalda og fyrirtækja á komandi misserum munu ráða miklu um hvernig tekst að vinna úr stöðunni.
STEFÁN EINAR STEFÁNSSON
er fréttastjóri viðskipta á Morgunblaðinu.
Í nóvember 2018 spáði Alþýðusamband
Íslands því t.d. að hagvöxtur myndi hald-
ast nokkuð örugglega fram til ársins
2020! 2,6% 2019 og 1,7% ári síðar.
SKAMMT STÓRRA HÖGGA Í MILLI Á ÁRINU 2019
’’
Allra augu beindust að WOW air í upphafi árs. Félagið varð gjaldþrota þann 28. mars síðastliðinn en það reyndist ekki eina áskorun ársins.
Ljósmynd/Sigurjón Ragnar