Morgunblaðið - 28.12.2019, Side 10

10 MORGUNBLAÐIÐ TÍMAMÓT 29.12. 2019
Þeir sem eru með hátt ADHD fjölgenaskor,
óháð því hvort þeir eru með ADHD-
greiningu eða ekki, eru líklegri til að verja
færri árum í skóla, og líklegri til að greinast
með kvíða og þunglyndi. Þeir eru ólíklegri til
að greinast með lystarstol (anorexiu) en með
aukna áhættu á því að vera í yfirþyngd, fá
sykursýki eða glíma við svefnraskanir. Þeir
sem eru með hátt skor eru einnig líklegri til
að nota tóbak og vímuefni, segir Hreinn Stef-
ánsson, erfðafræðingur hjá Íslenskri erfða-
greiningu.
Undir þetta tekur Þorgeir Þorgeirsson,
erfðafræðingur hjá Íslenskri erfðagreiningu,
en hann segir sterk tengsl á milli ADHD og
fíknar. Þeir sem greinist með ADHD byrji al-
mennt fyrr að prófa vímuefni og séu enn-
fremur líklegri til þess að lenda í vímuefna-
vanda eftir að notkun hefst, segir Þorgeir.
„Í þessu samhengi má benda á það að ýmis
einkenni ADHD, svo sem uppátækjasemi og
aukin hvatvísi, eiga án efa á þátt í því að ung-
lingar prófa vímuefni fyrr. Það hefur lengi
verið þekkt að því fyrr sem regluleg notkun
hefst því líklegra er að notkunin endi í vanda.
Ennfremur eru þeir sem mæta erfiðleikum í
skóla og eða vinnu líklegri til þess að þróa
með sér vímuefnavanda en þeir sem vel
gengur,“ segir Þorgeir, en þeir Hreinn starfa
saman að erfðarannsóknum hjá Íslenskri
erfðagreiningu.
„Markmiðið með rannsóknum sem þessum
er að hluta til að skilja hvað veldur röskun-
inni og þróa lyf fyrir þá sem þurfa á lyfjum
að halda. Við þurfum á þessari þekkingu að
halda til þess að vita hvaða lyfjamörk á að
einblína á,“ segir Hreinn, en í meira en ára-
tug hafa vísindamenn hjá Íslenskri erfða-
greiningu unnið að því að finna breytileika í
erfðaefninu sem tengjast ADHD í samstarfi
við Þroska- og hegðunarstöð, BUGL, Grein-
ingar- og ráðgjafarstöð ríkisins og Styrktar-
félag lamaðra og fatlaðra.
Fyrstu niðurstöður úr tveimur rann-
sóknum sem starfsmenn Íslenskrar erfða-
greiningar tóku þátt í komu út á árinu og
tengja þær fyrstu erfðabreytileikana óyggj-
andi við ADHD. Í annarri rannsókninni, þar
sem doktorsnemarnir Bragi Walters og Ólaf-
ur Guðmundsson drógu vagninn, er sýnt
fram á að ákveðnir breytileikar í erfðaefninu,
tilteknir eintakabreytileikar, meira en tvö-
falda líkurnar á að þeir sem þá bera greinist
með ADHD. Þessir breytileikar eru fágætir,
finnast í rúmlega 2% þeirra sem eru með
ADHD-greiningu en eru fátíðari í viðmið-
unarhópi, segir Hreinn.
„Í hinni rannsókninni, sem var samstarf
margra rannsóknarhópa, sýndum við fram á
að ákveðnir algengir breytileikar, sem eru í
hárri tíðni í Íslendingum, leggja líka til
ADHD þó svo hver og einn auki áhættuna
einungis lítillega. Það er hægt að leggja sam-
an þá auknu áhættu sem þessir breytileikar
leggja til ADHD og fá fram svokallað ADHD
fjölgenaskor,“ segir Hreinn.
Hreinn og Þorgeir segja að hafa þurfi það í
huga að mun fleiri en þeir sem greinast með
ADHD verða fyrir áhrifum ADHD-breytileik-
anna.
Við erum öll með þessa ADHD-breytileika,
bara mismarga sem endurspeglast í fjölgena-
skori fyrir ADHD, það er þegar við leggjum
saman áhrif allra þessara breytileika. Þó svo
að einstaklingur sé með hátt ADHD fjölgena-
skor er það engin ávísun á ADHD en líkurn-
ar á að viðkomandi fái ADHD eru meiri.
ADHD-skorið, breytileikarnir sem leggja til
skorsins, hafa áhrif á lífsstíl og hegðun. Þeir
sem eru með hátt skor eru líklegri til þess að
vera í yfirþyngd og þeir eru líklegri til að fá
sykursýki á fullorðinsárum. Það er aftur á
móti ekkert sem segir að ekki sé hægt að
sporna við þessum neikvæðu áhrifum, segir
Hreinn.
Reyna að koma í veg fyrir skólaleiða
„Börn með ADHD eru oft uppátækjasöm og
skemmtileg en jafnframt krefjandi. Við þurf-
um að tryggja að skólinn sé líka áhugaverður
og skemmtilegur kostur fyrir þá sem eru með
hátt ADHD-fjölgenaskor. Skólaleiði og brott-
fall úr skóla ýtir undir lífsstíl sem leiðir til
heilsufarsvandamála.
Í bekk með mörgum vel virkum börnum
getur kennurum reynst erfitt að veita athygli
þeim nemendum sem mest þurfa á hjálp
kennarans að halda. Það getur valdið erf-
iðleikum í kennslu.
Mögulega er hægt að gera námið ein-
staklingsmiðaðra. Mögulega má leggja náms-
efnið að hluta fyrir í leikjaumhverfi með hjálp
hugbúnaðarlausna, ef slíkar lausnir fanga at-
hygli þeirra sem eiga erfitt með að festa hug-
ann við hefðbundið bóklegt nám. Mikilvægast
er að halda sem flestum glöðum og ánægðum
og sem lengst í skóla,“ segir Hreinn.
Einstaklingar sem greinast með ADHD
eru yngri þegar þeir eignast fyrsta barn og
eignast fleiri börn að jafnaði, er eitt af því
sem erfðarannsóknir hafa sýnt fram á.
„Við sjáum í okkar gögnum að þeir sem
eru með hátt ADHD fjölgenaskor, óháð því
hvort þeir eru greindir með ADHD eða ekki,
eignast sitt fyrsta barn fyrr en jafnaldrar
með lægra skor og eignast fleiri börn. Það
kemur því ekki á óvart að tíðni breytileik-
anna sem auka líkur á ADHD hefur hækkað í
íslensku þjóðinni á öldinni sem leið, en á
sama tímabili hafa breytileikar sem hvetja
okkur til langskólanáms gefið eftir og tíðni
þeirra minnkað,“ segir Hreinn.
Lyf sem beitt er á ADHD hafa í raun sömu
virkni og vímuefni. Til dæmis virka ritalín og
kókaín nánast með sama hætti því bæði
hindra endurupptöku á taugaboðefninu dóp-
amíni á taugamótum. Rannsóknir á dýrum
hafa líka beinst að virkni dópamíns, og dýra-
módel hafa verið þróuð til rannsókna á áhrif-
um einstakra erfðavísa á ýmsa hegðun dýra
sem svipar til ADHD og fíknar í mönnum,
bæði í músum og ávaxtaflugum,“ segir Þor-
geir.
Nú eru þetta aðeins fyrstu niðurstöður –
koma þær strax að notum?
Að sögn Þorgeirs mætti nýta upplýsingar
af þessu tagi í forvarnarskyni. Svo sem að
ráðleggja foreldrum barna sem greinst hafa
með ADHD að róa að því öllum árum að
börnin dragi það sem lengst að hefja neyslu
vímuefna.
„Því lengur sem ungt fólk frestar neyslu
áfengis eða annarra vímuefna verður ólík-
legra að það ánetjist vímugjöfum. Því fyrr
sem fólk byrjar að nota vímuefni aukast líkur
á vímuefnavanda. Allt að 20% karla sem
byrja fyrir tvítugt að drekka áfengi mega bú-
ast við því að þurfa að fara á Vog en mun
færri, jafnvel einungis 1-2% þeirra sem byrja
eftir tvítugt geta átt von á því að þurfa í með-
ferð,“ segir Þorgeir. Hreinn og Þorgeir segja
að rannsóknir bendi til þess að það skipti
máli fyrir þá einstaklinga sem hafa hag að
því að fá lyf við ADHD að fá lyfin snemma á
ævinni. Því þau geti haft mikil áhrif á náms-
árangur og enn meiri áhrif því yngri sem við-
komandi er.
Almennt er fólk sammála um mikilvægi
þess að greina börn sem glíma við ADHD og
huga vel að þeim sem greinast. Á sama tíma
verða menn líka að gera sér grein fyrir því
að þetta er ástand sem getur breyst. ADHD
í æsku þarf ekkert endilega að þýða ADHD
á fullorðinsárum. En með auknum skilningi
á orsökum ADHD verður til vitneskja sem
getur hjálpað til við bæði fíkniforvarnir og
við þróun betri ADHD lyfja fyrir þá sem
þurfa á þeim að halda, segja erfðafræðing-
arnir Hreinn Stefánsson og Þorgeir Þor-
geirsson. 
Hreinn Stefánsson og Þorgeir
Þorgeirsson, erfðafræðingar hjá
Íslenskri erfðagreiningu, segja
að meðal annars sé hægt að
nota niðurstöður rannsóknanna
í forvarnarskyni.
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Uppátækjasöm og hvatvís
Allir eru með ADHD breytileika, bara mismarga. Hátt ADHD fjölgenaskor er engin ávísun á ADHD en líkurnar á að fá ADHD
eru meiri er meðal þess sem kemur fram í erfðarannsóknum á hvað valdi því að fólk er með athyglisbrest og er ofvirkt.
GUÐRÚN HÁLFDÁNARDÓTTIR
hefur verið blaðamaður og fréttastjóri á
Morgunblaðinu og mbl.is frá árinu 1996.
Því lengur sem ungt fólk frestar neyslu
áfengis eða annarra vímuefna verður
ólíklegra að það ánetjist vímugjöfum.
Því fyrr sem fólk byrjar að nota vímuefni því meir
aukast líkur á vímuefnavanda.
ADHD: ERFÐARANNSÓKNIR SÝNA STERK TENGSL MILLI ADHD OG FÍKNAR
’’ Lengri útgáfa af viðtalinu verðurbirt á mbl.is um helgina.„Þurfum á þessari þekkingu að halda“mbl.is