Morgunblaðið - 28.12.2019, Qupperneq 68

68 MORGUNBLAÐIÐ TÍMAMÓT 29.12. 2019
Eftir nokkurn samdrátt í fyrra fjölgaði upp-
færslum íslenskra leikverka á árinu sem senn er
að líða. Af þeim 37 leiksýningum eftir 67 höf-
unda sem gagnrýnendur Morgunblaðsins skrif-
uðu leikdóma um, á tímabilinu frá jólum 2018
fram í miðjan desember í ár, voru 24 íslensk
verk, þar af fimm leikgerðir. Þetta þýðir að 65%
leiksýninga ársins voru íslensk verk, en 61% í
fyrra, 70% árið 2017, 58% árið 2016 og 64% árið
2015. Þess ber að geta íslensku verkin voru í
reynd örlítið fleiri, því hér er aðeins miðað við
þær sýningar sem gagnrýndar voru í Morgun-
blaðinu. Jákvætt er að íslenskum verkum sé
aftur að fjölga enda mikilvægt að íslensk leik-
skáld takist á við og kryfji íslenskan raunveru-
leika. Sé litið á erlendu verkin var í ár boðið upp
á sjö leikrit samin á þessari öld, þrjú frá síðustu
öld og þrjú klassísk verk.
Sé rýnt í uppfærslur ársins með kynjagler-
augum, líkt og undirrituð hefur gert á þessum
vettvangi síðustu árin, má sjá að konum í hópi
leikstjóra og leikskálda fækkaði milli ára. Þann-
ig leikstýrðu konur 52% sýninga í ár, en hlut-
fallið var 55% í fyrra, 47% árið 2017, 42% árið
2016 og 34% árið 2015. Aðeins 24% leiksýninga í
ár byggðust á leiktextum einvörðungu eftir kon-
ur, en hlutfallið var 30% í fyrra, 28% árið 2017,
40% árið 2016 og 19% árið 2015. Þess bera að
geta að um fimmtungur sýninganna byggðist á
leiktextum eftir bæði kyn, alls 30 höfunda, þar
sem konur voru 57%. Sé hlutfall kynja í hópi
leikstjóra og leikskálda skoðað eftir sýningar-
stað má sjá að hjá sjálfstæðum leikhópum er
hlutfall kynjanna hnífjafnt í hópi leikstjóra þeg-
ar samstarfsverkefnin við stóru atvinnuleik-
húsin eru ekki talin með. Séu samstarfsverk-
efnin hins vegar talin með hækkar hlutur
kvenna í 60%. Hjá Borgarleikhúsinu leikstýrðu
konur 54% sýninga þegar samstarfsverkefnin
voru talin með, en án þeirra hækkar hlutur
kvenna í 62,5%. Hjá Þjóðleikhúsinu leikstýrðu
konur 42% sýninga með samstarfsverkefnum,
en án þeirra lækkar hlutur kvenna í 25%. Leik-
félag Akureyrar sker sig úr, því allar sýningar
ársins voru í leikstjórn kvenna.
Styðja mætti betur við frumsköpun
Hjá sjálfstæðum leikhópum byggðust 67% leik-
sýninga á textum eftir karla, 11% á textum
kvenna og 22% á textum eftir bæði kyn þegar
samstarfsverkefnin við stóru atvinnuleikhúsin
eru ekki talin með, en séu þau talin með breyt-
ast tölurnar í 47% texta eftir karla, 26% eftir
konur og 26% eftir blandaða hópa. Hjá Borgar-
leikhúsinu byggðust rúmlega 50% sýninga á
textum eftir karla, um 33% á textum eftir konur
og rest á textum eftir bæði kyn, hvort sem sam-
starfsverkefnin voru talin með eða ekki. Hjá
Þjóðleikhúsinu byggðust 64% leiksýninga á
textum karla, 27% á textum kvenna og 9% á
textum eftir bæði kyn þegar samstarfsverk-
efnin voru talin með, en án þeirra breyttust töl-
urnar í 75% eftir karla, 12,5% eftir konur og
12,5% eftir blandaða hópa. Aftur sker Leikfélag
Akureyrar sig úr þar sem kynjaskipting í hópi
höfunda er jöfn hvort sem samstarfsverkefnin
eru talin með eða ekki.
Áður en talnaefninu sleppir er vert að vekja
athygli á því að sem fyrr er gróskan í íslenskri
leikritun mest áberandi í sjálfstæðu senunni.
Þannig stendur hún fyrir 17 af 24 uppfærslum
ársins eftir íslensk leikskáld sem er tæplega
71% sýninga. Á sama tíma fá sjálfstæðir leik-
hópar aðeins innan við tíu prósent af því
opinbera fjármagni sem ráðstafað er til sviðs-
lista. Ef stjórnvöld vilja styðja betur við frum-
sköpun ættu þau að hækka framlag sitt til
sjálfstæðra leikhópa svo um munar.
Dæmd til að endurtaka söguna
Þegar horft er um öxl er áberandi hversu marg-
ar sýningar ársins reyndust vera í sterku sam-
tali við samtímann, hvort heldur um var að ræða
ný íslensk verk eða erlenda klassík. Viðvörun
við uppgangi bæði fasisma og rasisma í samtím-
anum var áberandi leiðarstef í mörgum af bestu
leiksýningum ársins. Kastljósinu var einnig iðu-
lega beint að spilltum stjórnvöldum og valda-
græðgi sem bitnar á saklausu fólki.
Pistill undirritaðrar á þessum vettvangi fyrir
ári var ekki fyrr farinn í prentun en Borgar-
leikhúsið frumsýndi Ríkharð III eftir William
Shakespeare í leikstjórn Brynhildar Guðjóns-
dóttur. Úthugsuð túlkun leikstjórans á þessum
400 ára gamla sálfræðitrylli, þar sem fókusinn
var settur á harm kvennanna í kringum titil-
persónuna, skilaði áhrifaríkustu Shakespeare-
uppfærslu síðari ára. Leikkonur á borð við
Eddu Björgu Eyjólfsdóttur og Sigrúnu Eddu
Björnsdóttur túlkuðu angist og kvöl persóna
sinna með mikilli prýði. Hjörtur Jóhann Jóns-
son brilleraði í hlutverki Ríkharðs og hafði á
valdi sínu jafnt húmorinn, slægðina, grimmdina
og umkomuleysið sem býr í þessari margbrotnu
persónu sem vílar ekkert fyrir sér í valdabrölti
sínu.
Barátta lítilmagnans gegn óbilgjörnun vald-
hafa er meginþráður Matthildar eftir Roald
Dahl í söngleikjaaðlögun Dennis Kelly og Tims
Minchin og leikstjórn Bergs Þór Ingólfssonar
sem Borgarleikhúsið frumsýndi í mars. Þrátt
fyrir ákveðna annmarka handritsins tókst að
skapa hrífandi sýningu með stórt hjarta sem er
enn ein rósin í hnappagat Bergs Þórs og sam-
verkafólks hans. Í sama mánuði frumsýndi
Þjóðleikhúsið Súper eftir Jón Gnarr í leikstjórn
Benedikts Erlingssonar þar sem leikhús fárán-
leikans fékk notið sín til fulls í bráðfyndinni
rannsókn á íslenskum sjálfsmyndarklisjum.
Meðal sýninga sem vakti verðskuldaða athygli
var Mutter Courage eftir Bertolt Brecht í leik-
stjórn Mörtu Nordal. Þar var um að ræða út-
skriftarverkefni leikarabrautar Listaháskóla
Íslands í samstarfi við tónlistardeild skólans
sem unnið var í samvinnu við Leikfélag
Akureyrar og Þjóðleikhúsið og frumsýnt í maí.
Sterk myndræn framsetning skilaði mjög vel
brýnni stríðsádeilu höfundar.
Ein áhrifaríkasta frammistaða haustsins var
leikur Sveins Ólafs Gunnarssonar í Rocky! eftir
Tue Biering í leikstjórn Vignis Rafns Valþórs-
sonar sem Óskabörn ógæfunnar frumsýndu í
Tjarnarbíói í október. Fókus verksins á lýð-
skrum stjórnmálamanna samtímans og vaxandi
þjóðernishyggju með tilheyrandi hatursfullri
orðræðu í garð útlendinga kallaðist óþægilega á
við söguna. Spekingar allt frá George Santa-
yana til Winstons Churchill hafa varað við því
að þau sem gleyma sögunni og mistekst að læra
af henni eru dæmd til að endurtaka hana.
Kærkomið endurmat á sögunni fór fram í
Atómstöðinni – endurliti eftir Halldór Laxness
Halldórsson í samvinnu við Unu Þorleifsdóttur
sem Þjóðleikhúsið frumsýndi í nóvember í leik-
stjórn Unu, en leikgerðin byggðist á samnefndri
skáldsögu Halldórs Laxness. Í anda epíska leik-
hússins voru áhorfendur þvingaðir til að taka
vitsmunalega afstöðu til ákvarðana borgara-
stéttarinnar um miðja síðustu öld sem hafði
afgerandi og mótandi áhrif á íslensk samfélag
allt til dagsins í dag.
Að lokum er ekki hægt annað en að minnast á
eftirminnilega uppfærslu Borgarleikhússins á
Eitri eftir Lot Vekemans í leikstjórn Kristínar
Jóhannesdóttur sem frumsýnd var í nóvember.
Þar miðluðu Hilmir Snær Guðnason og Nína
Dögg Filippusdóttir erfiðu uppgjöri fyrrverandi
hjóna sem minnti okkur á að manneskjan fær
aldrei flúið sjálfa sig og sár gróa illa séu þau
ekki hreinsuð nægilega vel.
Ljósmynd/Grímur Bjarnason
Atómstöðin – endurlit
Ljósmynd/Hörður Sveinsson
Matthildur
Ljósmynd/Grímur Bjarnason
Í samtali við samfélagið
Viðvörun við uppgangi bæði fasisma og rasisma í samtímanum var áberandi leiðarstef í mörgum af bestu leiksýningum
ársins. Kastljósinu var einnig iðulega beint að spilltum stjórnvöldum og valdagræðgi sem bitnar á saklausu fólki.
SILJA BJÖRK HULDUDÓTTIR
hefur starfað sem blaðamaður á Morgunblaðinu frá
árinu 2003. Hún er BA í heimspeki og MA í bók-
menntafræði frá Háskóla Íslands. Silja hefur víðtæka
reynslu á sviði leiklistar og er einn af þremur
leiklistargagnrýnendum Morgunblaðsins.
Aðeins 24% leik-
sýninga í ár bygg-
ðust á leiktextum
einvörðungu eftir konur.
MANNESKJAN FÆR ALDREI FLÚIÐ SJÁLFA SIG
’’
Ljósmynd/Auðunn Níelsson
Mutter Courage
Ríkharður III