Læknablaðið - okt 2019, Qupperneq 52

468 LÆKNAblaðið 2019/105
Afi minn, Þórður Sveinsson (1874­1946),
var fyrsti íslenski geðlæknirinn. Hann var
bóndasonur úr Húnavatnssýslu, fæddur að
Geithömrum í Svínadal. Hann ólst upp við
hina mestu hrakninga, missti móður sína
8 ára, en föður sinn fermingarárið. Sveinn
faðir hans missti heilsuna harðindavetur­
inn 1882, þegar hann bjargaði fjölskyldu
sinni frá hungurdauða með því að fara
mikla slarkferð að Ánastöðum á Vatnsnesi
til að sækja kjöt af strönduðum hvölum.
Þórður veiktist kornungur af berklum,
en móðir hans notaði meðal annars
húsaskúm til að græða sárin sem hann
hafði á hálsinum. Hann var vannærður,
pasturslítill og kraftlaus. Honum varð það
til lífs að frændi hans einn innritaði hann í
Möðruvallaskóla að honum fornspurðum.
Eftir þetta gekk honum greiðlega á náms­
brautinni og hann lauk Latínuskólanum
á þremur og Læknaskólanum á fjórum
árum.
Að hvatningu sveitunga sinna, Guð­
mundar Björnssonar landlæknis og Guð­
mundar Magnússonar prófessors, gekk
Þórður síðar á fund Hannesar Hafstein
ráðherra sem var andstæðingur hans í
stjórnmálum. Kvaðst hann ætla að setjast
að í Ameríku nema svo ólíklega vildi til
að landstjórnin vildi styrkja sig með 600
króna árlegu framlagi til að læra geðlækn­
ingar í Danmörku. Þá hafði alllengi verið
til umræðu að byggja geðveikrahæli á
Íslandi, en engir fjármunir til og enginn
menntaður læknir í greininni. Ekki var
þetta vænlegt útspil á borð sjálfs ráðherr­
ans, en Hannes sýndi veglyndi sitt og varð
við þessum óbeinu tilmælum.
Þórður dvaldist við nám í geðlækn­
ingum í Kaupmannahöfn, Árósum og
München á árunum 1905­1906. Meðal
lærifeðra hans voru Alexander Frieden­
reich í Höfn og sjálfur Emil Kraepelin
prófessor í München, sem þá var einhver
frægasti geðlæknir Evrópu. Báðir þessir
menn töldu gagn af böðum og vatnslækn­
ingum og hafa vafalítið haft áhrif á Þórð.
Um lækningaaðferðir Þórðar vísast meðal
annars til ágætrar greinar Jóhannesar
Bergsveinssonar í Læknablaðinu (2007; 93:
11).
Í Danmörku kynntist Þórður konuefn­
inu, Ellen Johanne Kaaber. Hún var 17 ára
dóttir Jens Ludvig Joachim Kaaber, auðugs
forstjóra á Friðriksbergi, og konu hans
Söru. Systkinin voru 13 og Ellen yngst.
Þórður þótti kynlegur kvistur á heimil­
inu. Hann var vinstrisinnaður, trúlaus
íslenskur þjóðernissinni, andstæða hinnar
fáguðu íhaldssömu Kaaberfjölskyldu.
Út yfir tók þegar hann vildi skemmta
fólkinu með íslenskum draugasögum.
Eignir Kaabers höfðu rýrnað nokkuð en
hann lagði þó til heimanmundar allt sem
tilheyrði innan stokks. Ofan á þetta lagði
hann hálf árslaun dansks embættismanns.
Ellen taldi það ævinlega alvarlegt glappa­
skot að afhenda Þórði féð til ráðstöfunar,
en hann þótti óþarflega sparsamur.
Þórður og Sigurður Guðmundsson
skólameistari, aldavinur hans, höfðu
ákveðið að hefja til virðingar rammíslensk
nöfn sem höfðu legið í láginni. Ellen fékk
því framgengt að sum börnin þeirra fengu
einnig mildari nöfn, enda gat hún aldrei
borið fram nafn frumburðar síns, Harðar,
hvað þá heldur nöfn sonanna Sverris, Úlf­
ars eða Agnars. Hvorki Sigurður né Þórð­
ur lögðu í Kálfsnafnið og bíður það líklega
enn virðingar sinnar. Til er bréf Þórðar til
systur sinnar á Grund í Svínadal, þar sem
hann segir frá því að Hörður, þá 11 ára, sé
á leið til Sigurðar á Akureyri sérstaklega
til að læra íslensku og stærðfræði, en hann
sé þá þegar með góðan grunn í ensku,
frönsku, þýsku og latínu. Engum sögum
fer af því hvernig Herði féll þessi fræðslu­
fóðrun.
Þórður efndi til stórbús á Kleppi. Hann
lét leggja vatnslögn á eigin kostnað frá
aðalvatnsæðinni frá Gvendarbrunnum til
Ö L D U N G A D E I L D
Stjórn Öldungadeildar
Kristófer Þorleifsson formaður
Jóhannes M. Gunnarsson ritari
Guðmundur Viggósson gjaldkeri
Halldóra Ólafsdóttir
Margrét Georgsdóttir
Öldungaráð
Hörður Alfreðsson
Magnús B. Einarson
Reynir Þorsteinsson
Snorri Ingimarsson
Þórarinn E. Sveinsson
Umsjón síðu
Magnús Jóhannsson
Stiklur um Þórð Sveinsson
Þórður Harðarson
Prófessor emeritus,
sérfræðingur í
hjartalækningum
thordhar@landspitali.is
M
yn
d/
ga
g