Hugur og hönd - 01.06.1990, Blaðsíða 34

saumsletur í sjónabókinni sem nefnt
var hér aö framan. Á altarisdúknum
eru áletranir til hliöanna, saumaðar
meö gamla íslenska krosssaumnum
(sjá 4. mynd), ytri bekkir sinn hvorum
megin meö skakkagliti, en innri
bekkir meö holbeinsaumi, þ. e. tvö-
földu þræðispori, sem nefndur er
írskur saumur í vísitasíunni frá 1748
sem vitnað var til í upphafi (9. mynd).
Á dúknum miðjum er fangamark
Krists, I H S, í skrautlegri umgerð,
saumað með gamla krosssaumnum
og holbeinsaumi. Áletrunin á altaris-
brúninni (sjá 3. og 4. mynd) er saum-
uð með gamla krosssaumnum, og
bekkurinn að mestu leyti ásamt ein-
földu þræðispori og holbeinsaumi.
Er alls staðar farið yfir þrjá þræði í
spori (10. mynd).
Munstrin á altarisklæðinu og í
skakkaglitsbekkjunum á dúknum,
áttablaðarósir, brugðningar og fuglar
á greinum, eru kunn af öörum út-
saumi íslenskum, einkum altaris-
klæöum frá síðmiðöldum; einnig er
hliöstæðan útsaum að finna á þýsk-
um kirkjuklæðum frá 15. öld og
norskum dúkum, sennilega frá mið-
öldum. Rósastrengirnir í holbein-
saumuöu þverbekkjunum á dúknum
og í krosssaumsbekknum á brúninni
eru hins vegar algjör einsdæmi í ís-
lenskum hannyröum og hannyrða-
munstrum, og reyndar í hannyrðum
Norðurlandanna og jafnvel megin-
lands Evrópu, þó svo að þau séu vel
kunn af enskum útsaumi frá 17. öld,
nánar til tekið af enskum stafaklút-
um. Eru íslensku bekkirnir í rauninni
svo líkir afbrigðum af tveimur
munstrum á klútum þessum að ætla
má að þeir hafi verið taldir út eftir ein-
hverjum slíkum, ekki hvaö síst þegar
þess er gætt að þessi gerð munstra
finnst hvergi í gömlum prentuðum
sjónabókum. Liggur næst að álíta að
þau hafi borist norður til Hóla með
kennslukonu sem Þorlákur biskup
Skúlason og frú hans, Kristín Gísla-
dóttir, eiga að hafa fengið frá Eng-
landi til þess að kenna einkadóttur
sinni, Elínu, síðar mágkonu Ragn-
heiöar, kvenlegar listir.
Samkvæmt úttekt Hólastóls 1685
gaf Ragnheiður dómkirkjunni fortjald
fyrir kórdyrurm, fyrir legstað systur-
dóttur sinnar, Kristínar Torfadóttur,
og lofaði aö leggja kirkjunni til nýtt
rykkilín, en um leið voru skráö rykki-
lín, hökull, útsaumaður altarisdúkur
og silkisaumað altarisklæði sem
Gísli biskup hafði áður lagt til kirkj-
unnar; er altarisdúkurinn sagður
með fimm strengjum og vel saumað-
ur. Langur hvítur líndúkur með fimm
krosssaumsbekkjum saumuðum
með mislitu ullarbandi hefur varð-
veist frá Hólum; kynni hann að vera
altarisdúkur sá sem nefndur er í
vísitasíunni (11. mynd). Eru enda á
honum munsturbekkir með gerð
sem sjá má í sjónabókinni áður-
nefndu.
Ragnheiðar Jónsdóttur verður
víðar vart í vísitasíum norðlenskra
kirkna fyrir og eftir 1700 eink-
um í sambandi viö útsaumaöa
gripi. í vísitasíu Rípurkirkju 1693 er
skráð aö Gísli biskup Þorláksson hafi
gefið til hennar altarisklæði, brún og
altarisdúk, og kemur fram í seinni
vísitasíu, frá 1749, að dúkurinn og
brúnin voru með glitsaumi. Má ætla
að Ragnheiður hafi að einhverju
marki átt hlut að máli við gerð þess-
ara gripa. Samkvæmt heimild frá
1692 gaf Ragnheiður sjálf Glæsibæj-
arkirkju altarisklæði glitsaumað með
brún. Þá er í vísitasíu Miklabæjar-
kirkju í Blönduhlíð frá 1757 getið að
þar sé altarisklæði af „skackglit-
saum“ með áfastri brún og nafni
Ragnheiðar Jónsdóttur á brúninni,
en af eldri vísitasíum sést að klæði
með skakkagliti var tillagt 1704 af
staðarhaldara, séra Jóni Þorvalds-
syni. Þess má geta að systir Ragn-
heiðar, Anna, sem nefnd var digra,
lagði kirkjunni á Breiðabólstað til
korpóral og útsaumaðan altarisdúk
1693.
Hannyrðakennsla á Hólum og í
Gröf
Hvað varðar hannyrðakennslu
Ragnheiðar greina heimildir um
námsmeyjar eingöngu frá ungum
frænkum og venslakonum hennar.
Þorbjörg Magnúsdóttir, bróðurdóttir
hennar sem áður er að vikið (f. 1667,
g. 1696, d. 1727), dvaldist hjá henni á
Hólum um 1684 að hannyrðanámi.
Er Þorbjörg í heimildum sögð mikil-
hæf hannyrðakona, og ber kross- og
augnsaumuð rúmábreiða sem varð-
veist hefur eftir hana í safni Viktoríu
og Alberts í London vitni þar um.
Aðrar heimildir um hannyrða-
kennslu Ragnheiðar tengjast allar
þeim árum er hún bjó ekkja í Gröf. í
vísitasíu Sjávarborgarkirkju frá 1750
segir að erfingjar Þorláks Markús-
sonar lögréttumanns (d. 1736) sem
kvæntur var Hólmfríði Aradóttur (f.
um 1689, g. 1714, d. 1745), áður-
nefndri bróður- og uppeldisdóttur
Ragnheiðar, hafi gefið kirkjunni altar-
isdúk með stöfum Ragnheiðar Jóns-
dóttur og ártalinu 1689. Er líklegt að
sá dúkur hafi áður verið í kirkjunni í
Gröf, því að Hólmfríður og Þorlákur
bjuggu þar fram til um 1733, er þau
fluttust að Sjávarborg. Á altarisdúkn-
um voru einnig stafirnir G O D. Ekki
er í vísitasíunni getiö um merkingu
þeirra, en áreiðanlega eru það stafir
Guðrúnar Oddsdóttur sem fyrr er
getið, hinnar bróður- og fósturdóttur
Ragnheiðar (f. 1677, d. 1716). Þær
Hólmfríður og Guðrún ólust báðar
upp hjá frænku sinni frá barnæsku,
voru hjá henni í Gröf þegar manntal
var tekið á íslandi 1703 og giftust þar,
Guðrún 1710 séra Magnúsi Markús-
syni, presti á Grenjaðarstað. Sam-
kvæmt áletrun á skertu skinnbókar-
blaði sem varðveist hefur úr missale
frá 15. öld, saumaði Guðrún tjald í
Gröf árið 1705; eru á blaðinu göt eftir
saumaskap og virðist það hafa verið
notað í millifóður.
Auk Hólmfríðar og Guðrúnar voru
í Gröf 1703 stjúpdóttir Ragnheiðar,
Sigríður Einarsdóttir (f. um 1683, d.
1707), og Kristín Markúsdóttir (f. um
1672), bróðurdóttir mágs hennar,
séra Þorsteins Geirssonar í Laufási,
en Kristín giftist 1706 Sigurði lög-
sagnaraaö Geitaskarði, Einarssonar
biskups Þorsteinssonar. Voru þessar
stúlkur allar, ásamt einni roskinni
konu, taldar þar þjónustustúlkur og
fósturdætur, en ekki vinnukonur. Af
öðrum heimildum má sjá að Guðrún,
ein systir Hólmfríðar Aradóttur, var
hjá Ragnheiði í Gröf um eða rétt fyrir
1714. Þá er ekki ólíklegt að Guðrún
Einarsdóttir Þorsteinssonar (f. 1665,
g. 1703, d. 1752), systir Sigríðar og
frú Jóns Árnasonar, síðar biskups í
Skálholti, hafi orðið kennslu Ragn-
heiðar aðnjótandi áður en hún giftist.
Elsa E. Guðjónsson
Til frekari fróðleiks
Sjá Elsa E. Guðjónsson, íslenzk sjóna-
bók. Gömul munstur í nýjum búningi
(Reykjavík, 1964); idem, „Altarisdúkur
Ara á Sökku. Ensk áhrif í íslenskum út-
saumi á 17. öld“, Minjar og menntir. Af-
mælisrit helgað Kristjáni Eldjárn (Reykja-
vík, 1976), bls. 130—144; og idem, is-
lenskur útsaumur (Reykjavík, 1985); enn
fremur þar tilvitnuð rit.
34
HUGUR OG HÖND