Bændablaðið - 25.02.2016, Qupperneq 52

52 Bændablaðið | Fimmtudagur 25. febrúar 2016
Áhrif heygæða á afurðir og heilsufar sauðfjár – grein 1: yfirlit
Þessi grein og fleiri með sömu yfir-
skrift sem ætlunin er að birtist hér
í Bændablaðinu á næstu vikum eru
skrifaðar í tilefni af óvenju mikl-
um vanhöldum sauðfjár á vissum
landsvæðum veturinn 2014-15.
Fóðrun, heilsufar og afurðir tengj-
ast á marga vegu og verður leitast
við að skýra það samhengi.
Þessi fyrsta grein verður yfirlit
um viðfangsefnið en síðari greinar
munu taka betur fyrir afmarkaðri
hluta þess. Lesendur ættu ekki að
reikna með að hér verði sett fram ein
allsherjar kenning um ástæður van-
halda. En vonandi fræða þessi skrif
eitthvað bæði um sértæk og almenn
atriði er snerta fóðrun sauðfjár til
góðra afurða og heilsufars.
Áhrif veðurfars á heyskapartíma
á fóðurgildi gróffóðurs
Þegar jarðrækt og fóðuröflun er
eins og best verður á kosið, getur
heimaaflað gróffóður og beit farið
mjög langt með að uppfylla allar
fóðurþarfir á íslenskum sauðfjárbú-
um. Það sem helst þyrfti þá að huga
að væri að uppbót á vissum stein-
efnum, snefilefnum og vítamínum,
og mögulega einhver viðbót í formi
kjarnfóðurs af orku og próteini á síð-
ustu vikum meðgöngu og fyrst eftir
burð, þar til féð er komið á næga og
góða beit.
Séu skilyrði til gróffóðuröfl-
unar ekki með besta móti, verð-
ur framleiðslugildi gróffóðursins
(fóðrunarvirði) undir væntingum,
og afleiðingarnar geta orðið bæði
skertar afurðir og lakara heilsufar
fjárins. Gott dæmi um erfið hey-
skaparskilyrði var einmitt sumarið
2014, þegar saman fóru hlýindi,
vætutíð og sólarleysi vikum saman.
Veltum aðeins fyrir okkur hvaða
áhrif þetta hefur á gæði og þar með
fóðrunarvirði gróffóðursins:
Þegar saman fara raki og hlýindi
spretta grös hratt, tréna hratt, og
fóðurgildið fellur því hratt. Styrkur
orku, próteins og sumra steinefna í
grösunum fellur hraðar en í meðalári
og því væri æskilegt að slá snemma
til að fóðurgildið verði ekki of lágt.
En rigning tefur fyrir slætti og
verkun, þegar þurrkdagarnir loks
koma er grasið orðið úr sér sprottið
og/eða hrakið. Svo að jafnvel þó að
hægt sé að bjarga miklu fóðri á stutt-
um tíma með nútíma heyskapartækni
er hráefnið það lélegt að fóðurgæð-
in verða mun minni en almennt er
stefnt að.
Sólarleysi veldur því að sykru-
innihald grasanna verður lágt. Hátt
sykruinnihald er einn af þeim þáttum
sem skiptir hvað mestu máli varðandi
góða niðurstöðu úr votheysverkun.
Þegar það fer saman að sykruinni-
haldið er lágt og óvenju mikil þörf
á að votverka heyið þá verður verk-
unin ekki sem best. Hlutfall óæski-
legra efna eins og ammóníaks og
smjörsýru verður hátt í fóðrinu eftir
verkun.
Nokkuð er af D-vítamíni í gróf-
fóðri sem þurrkað er í sól en lítið
D-vítamín er að fá úr gróffóðri sem
verkað er í óþurrkum og sólarleysi.
Útfjólubláir geislar sólar virkja for-
stigsefni D-vítamíns í húð, þannig að
birgðastaða D-vítamíns í líkama dýra
er einnig slök eftir sólarlaus sumur
miðað við þau sólríku. Á innistöð-
unni þarf D-vítamínið að koma úr
líkamsforða og/eða fóðri. Af þessum
sökum er mikil hætta á D-vítamín-
skorti eftir sólarlaus sumur, og þarf
að bæta upp með viðbótarfóðri.
Fóðrunarvirði gróffóðursins er
margfeldi fóðurgildis og áts.
Algengasti mælikvarðinn á fóð-
urgildi er orkustyrkurinn, mældur
sem fóðureiningar (FEm) í hverju
kg þurrefnis (þe). Því hærra gildi á
þessari stærð (FEm/kg þe), því meiri
nýtanleg orka (nettóorka) í hverju kg
þe af fóðrinu.
Átgeta fullorðinna íslenskra áa í
tilraunum hefur oftast verið á bilinu
1,4 til 1,9 kg þe/dag yfir vetrartím-
ann en fer í 2,0–2,5 kg þe/dag fyrst
eftir burð og trúlega um og yfir 3
kg þe/dag á beit fyrri hluta mjólkur-
skeiðsins. Fóðurgæðin hafa veruleg
áhrif á átgetuna, því meiri sem þau
eru, því meira verður átið. Þarna
koma bæði orkugildi og verkunar-
þættir við sögu. Við gjöf á þurrheyi
eða þurrlegu rúlluheyi mestan part
vetrar (ekki þó eftir burð) má nota
eftirfarandi þumalputtareglu um
gróffóðurát hjá fullorðnum ám:
Gróffóðurát, kg þe/dag = 2 x
orkustyrkur (FEm/kg þe)
Taka verður fram að þessi for-
múla gefur aðeins grófa nálgun, hún
er lauslega byggð á niðurstöðum
ýmissa tilrauna. Niðurstöður fengn-
ar með þessu móti má sjá í 1. töflu:
Orkuþarfir tvílembu í lok með-
göngu eru um 1,45 FEm/dag, og
úr töflunni má lesa að besta heyið
(0,85 FEm/kg þe) þarf til að uppfylla
slíkar orkuþarfir. Sé aðeins í boði
hey með orkustyrk 0,70 FEm/kg þe
innbyrðir ærin 0,47 FEm/dag minna.
Það þýðir að ærin þarf að tálga af sér
ca. 85 g á dag af fitu. Nánar síðar um
áhrifin af því.
Áætlað át skv. 1. töflu miðast við
þurrt eða þurrlegt hey, sem er mjög
nálægt hráefninu (grasi) að efna-
samsetningu. Sauðfé étur þurrt hey
betur en votverkað. Samanburður á
áti áa yfir vetrartímann á þvölu og
þurrlegu rúlluheyi sýndi mun á áti
sem nam 9% fyrri hluta vetrar en
15% á vormánuðum, þurrlega rúllu-
heyinu í vil (Bjarni Guðmundsson,
1996). Munur í áti milli þurr- og
votverkaðra heyja verður meiri eftir
því sem verkun votheysins er lakari.
Og eins og áður var vikið að verður
verkunin lakari eftir því sem hrá-
efnið er lakara.
Af öllu þessu má ráða að þegar
saman fer að grös eru úr sér sprottin
og verkunarskilyrði slæm getur
orkujafnvægi áa orðið verulega nei-
kvætt þegar líður á meðgönguna,
einkum ef eingöngu er treyst á gróf-
fóður.
Gjafatækni
Aðferð eða tækni við fóðrun getur
haft nokkur áhrif á gróffóðurátið.
Sjálffóðrun á gjafagrindum er orðin
mjög útbreidd aðferð í íslenskum
fjárhúsum og hefur sparað bændum
mjög mikinn tíma og bakraunir síð-
ustu 15-20 árin. Þegar heygæði eru
eðlileg fóðrast fé vel með þessari
aðferð að því gefnu að í það minnsta
þriðjungur fjárins hafi aðgang að
fóðrinu á hverjum tíma og að grindin
sé ekki látin standa tóm nema í
örstuttan tíma á milli gjafa. Eftir
því sem heygæði eru lakari reynir
meira á að:
• a) Flokka fé í fóðrunarhópa
þannig að yngra féð og gamalær
fái aðgang að jafnbetra heyi en
ær á besta aldri.
• b) Að stilla grindurnar nægilega
oft þannig að aðgengi fjárins að
fóðrinu sé sem best.
• c) Að fjarlægja moð og grófa
stöngla úr grindunum reglulega,
ekki bara þegar ný rúlla er sett
inn.
Í fjárhúsum með gjafagrindum er
aðstaða til kjarnfóðurgjafar víða af
skornum skammti. Það er nokkuð
sem þarf að reyna að bæta úr og er
efni í sérstakt þróunarverkefni að
prófa og kynna góðar lausnir í þessu
sambandi.
Efnaskiptasjúkdómar eru
afleiðing af ójafnvægi milli
næringarefnaþarfa og fóðrunar
Dæmi um efnaskiptasjúkdóma í
sauðfé:
• Doði– truflun á efnaskipt-
um kalsíum (Ca) – stundum
vegna D-vítamínskorts, þar
sem D-vítamín er nauðsynlegt
í Ca-efnaskiptum. Offóðrun
á Ca um miðjan vetur getur
einnig valdið doða, þá verður
nýting þess smám saman lakari
þegar líður að burði og þarfirnar
aukast.
• Graskrampi – truflun á efna-
skiptum magnesíum (Mg), t.d.
vegna of mikils styrks kalí (K)
í beitargróðri, sem truflar upp-
töku Mg.
• Fóstureitrun (súrdoði) - skortur
á orku/ glúkósa. Sjá nánari
umfjöllun síðar í greininni.
• Of lítil broddmjólkurmyndun
vegna ófullnægjandi næringar
móður; leiðir af sér skort á nær-
ingarefnum og mótefnum sem
aftur hefur í för með sér auknar
líkur á bæði efnaskipta- og smit-
sjúkdómum hjá lömbum.
Það er samhengi milli efnaskorts
og sjúkdóma af völdum smits og
sníkjudýra
Mótefnastaða og þar með líkur á
smitsjúkdómum er mjög tengt nær-
ingarástandi. Nokkur dæmi um slíkt
samspil:
• Samhengi er milli tíðni júgur-
bólgutilfella og ójafnvægis í
snefilefnastöðu.
• Skortur á próteini í fóðri getur
valdið auknu tjóni af völdum
ormasýkinga.
• Ef næring er ekki í nægilegu
jafnvægi við þarfir verður
mótefnastaða lakari og líkur
aukast að mun á skaða af
völdum ýmissa smitsjúkdóma
sem ekki næðu sér á strik við
eðlilegar aðstæður þó svo að
smitefnið væri fyrir hendi.
Nokkur efni í fóðri sem hafa áhrif
á mótefnastöðu:
Mörg efni hafa áhrif á ýmsa mæli-
kvarða mótefnastöðu í búfé, þar á
meðal vissar amínósýrur og fitusýrur
(t.d. línólsýra), hin fituleysanlegu
A-, D- og E- vítamín, hin vatnsleys-
anlegu C- og B-vítamín (am.k. fólín-
sýra, B6 og B12) og snefilefni á borð
við zink, kopar, járn, selen, króm og
kóbalt. Í gegnum tíðina hafa zink og
E-vítamín verið hvað mest rannsök-
uð í þessu sambandi, en sameigin-
leg virkni selens og E-vítamíns er
einnig þekkt t.d. varðandi mótstöðu
gegn júgurbólgu. Á síðari árum hafa
komið fram ýmsar rannsóknir sem
sýna mikilvægi D-vítamíns fyrir
ónæmiskerfið. Þó að líkur bendi
til að meira og minna sömu efnin
séu mikilvæg fyrir ónæmiskerfið í
mismunandi tegundum spendýra,
hefur kerfi meltingar og efnaskipta
í ólíkum dýrategundum nokkuð um
það að segja hver þessara efna þurfa
að koma beint úr fóðrinu. Jórturdýr
framleiða sjálf C-vítamín og örver-
ur vambarinnar sjá skepnunni fyrir
nægu af B- vítamínum og helstu
amínósýrum.
Samspil efna varðandi mótefna-
stöðu er oft flókið. Framangreind
upptalning efna gefur aðeins hug-
mynd um mikilvægi þeirra. Um
mörg efnanna (þó ekki öll) gildir
að bil á milli skortsmarka (lágmark)
og eiturmarka (hámark) í fóðri er
býsna breitt og því oft ódýrara
að gefa nokkuð ríflega af þessum
efnum en að eiga hættu á að þau
skorti. Leiðirnar til að koma þessum
efnum í gripina eru margar og mis-
dýrar. Mörg þessara efna er að finna
í nægum mæli í góðu gróffóðri. Til
þess að átta sig á þörf á aðkeyptum
efnum á einhverju formi er æskilegt
að þekkja innihald gróffóðursins.
Þegar gróffóðurgæði af einhverjum
ástæðum eru með lakara móti er sér-
stök ástæða til að huga að þessum
þáttum.
Veikburða einstaklingar þola verr
léleg heygæði
Ær með lausar tennur eða jaxla-
vandamál geta verið fljótar að drag-
ast aftur úr í fóðrun. Aðrar ástæður
eins og fótavandamál, eða bara elli,
geta leitt til þess að kindur eru ekki
alveg samkeppnisfærar. Ef svona
kindur eru teknar sér og settar á betra
hey og gjarnan kjarnfóður með er
oft hægt að fóðra þær ágætlega svo
framarlega að önnur og alvarlegri
vandamál standi þeim ekki fyrir þrif-
um. Tíðni svona tilvika fer vaxandi
þegar fóðurþarfir aukast eftir því
sem líður á meðgönguna, sérstak-
lega þó ef hey eru gróf, ólystug og
orkusnauð.
Sauðfé er minna viðkvæmt fyrir
beinum meltingartruflunum en
nautgripir
Það liggur að hluta til í því að mikil
kjarnfóðurgjöf sem oft er orsaka-
valdur meltingartruflana hjá naut-
gripum er ekki algeng hjá sauðfé.
Hins vegar er sauðfé viðkvæmara
en nautgripir fyrir meltingarsjúk-
dómum af völdum smits, svo sem
af völdum Clostridium gerla (bráða-
pest, garnaeitrun o.fl.)
Skipti á milli gróffóðurgerða eru
ekki sérlega áhættusöm hjá sauð-
fé, svo lengi sem heildarfóðrunin
byggir á að uppfylla heildarþarfir
fjárins eins vel og hægt er. Þannig á
að vera í góðu lagi að gefa orkuríkt
og orkusnautt fóður saman, t.d. í sitt-
hvort málið ef gefið er á garða eða
í sitthvorn endann á gjafagrindinni
ef um sjálffóðrun er að ræða. Þetta
gengur vel upp (líka á gjafagrind)
ef hvorttveggja fóðrið er sæmilega
lystugt. Þar ræður hráefnið (gras-
tegundin) miklu um hvernig til tekst.
Sauðfé er viðkvæmara fyrir efna-
skiptasjúkdómum fyrir burðinn en
minna viðkvæmt eftir burðinn en
nautgripir
Góð dæmi um þetta eru doði og
súrdoði, hvort tveggja er algengara
eftir burðinn hjá kúm en fyrir burðinn
hjá sauðfé, þar sem súrdoðinn heitir
reyndar meðgöngueitrun (pregnancy
toxemia/twin lamb disease).
Hvað er meðgöngueitrun?
Ástæður þessa efnaskiptasjúkdóms
eru hratt vaxandi orkuþarfir á síð-
ustu vikum meðgöngu og eftir burð,
sem næst sjaldnast að mæta fyllilega
með fóðri. Því meira (neikvætt) bil
sem er á milli þarfa og fóðrunar, því
meiri hætta! Orkusnautt og ólystugt
gróffóður er uppskrift að þessu
vandamáli, fleira getur þó ýtt undir,
svo sem: snöggar fóðurbreytingar;
óregluleg fóðrun, ormasýkingar,
hnjask og rask af ýmsu tagi.
Meginvandamálið er skortur á
glúkósa (blóðsykri) en glúkósi er
nauðsynlegur m.a. fyrir heilastarf-
semina, mjólkurmyndun og ekki
síst fyrir fóstrin, sem hafa forgang
á glúkósann og því er líklegra að
ærin lendi í glúkósaskorti heldur
en lömbin. Glúkósaskortur leiðir til
aukins fituniðurbrots, sem skaffar
bæði fitusýrur til brennslu og glyser-
ól til glúkósanýmyndunar; sem fer
fram í lifrinni. Hratt fituniðurbrot
leiðir til uppsöfnunar á ketónefnum
í blóði og þvagi, sem veldur lækk-
uðu sýrustigi (pH), með eituráhrif-
um á borð við andnauð, truflanir í
Áætluð áhrif orkustyrks gróffóðurs á át fullorðinna áa
á gróffóðri frá hausti og fram að burði
Orkustyrkur, FEm/kg þe Gróffóðurát, kg þe/dag Fóðrunarvirði FEm/dag
-
Myndir / HKr.
Jóhannes Sveinbjörnsson