Bændablaðið - 30.11.2017, Qupperneq 36

36 Bændablaðið | Fimmtudagur 30. nóvember 2017
Sauðfjárbúskapurinn í Reykja-
vík er nú eitt af því fáa í
höfuðborginni sem enn minnir
á sveitabúskap. Liðin eru 90
ár síðan sauðfjárbændur í
Reykjavík, bæði á lögbýlum og
utan þeirra, stofnuðu fyrsta félag
fjáreigenda í þéttbýli hér á landi,
Fjáreigendafélag Reykjavíkur.
Fénu hefur fækkað mikið og
þeir borgarbúar sem eiga þar kindur
eru orðnir fáir. Engu að síður
hefur kindaeignin menningarlegt,
félagslegt og uppeldislegt gildi.
Fjáreigendafélagið stofnað 2.
desember 1927
Fyrir 90 árum var töluverður
fjárbúskapur í Reykjavík og vel fram
yfir miðja liðna öld var fé haldið á
ýmsum stöðum í öllum hverfum
hennar.
Þéttbýlismyndunin var ör,
sveitaumhverfi var að breytast í
borgarumhverfi og á meðal helstu
hagsmunamála fjárbænda var
að koma betri skipan á fjallskil í
samvinnu við nágrannasveitarfélögin
og fá nægilega stóra girðingu til
vor- og haustbeitar til þess að koma
í veg fyrir árekstra við garð- og
trjárækt í Reykjavík. Þetta kom m.a.
skýrt fram á fundi fjáreigenda 15.
nóvember 1927 þar sem grunnur var
lagður að stofnun Fjáreigendafélags
Reykjavíkur rúmum tveim vikum
síðar, 2. desember.
Helsti forvígismaður og fyrsti
formaður félagsins var Maggi Júl.
Magnús læknir á Klömbrum. Þann
vetur voru 123 skráðir fjáreigendur
í Reykjavík með samtals 1357
kindur á fóðrum og var fjárflest á
Bústöðum, 164 kindur, en næst komu
Breiðholt, Kleppur og Klambrar með
fjártölu á bilinu 50–80 vetrarfóðraðar
kindur. Sögulegt hámark fjárfjölda í
Reykjavík var um 1960, nær 4.000
fjár í eigu vel á 2. hundrað manns.
Nú eru fjárhjarðirnar í Reykjavík
aðeins 12 að tölu og 250 kindur
settar á vetur. Svipuð þróun hefur
verið í kaupstöðum og kauptúnum
um land allt, jafnvel alveg fjárlaust í
nokkrum þeirra. Núverandi formaður
Fjáreigendafélags Reykjavíkur
er Árni Ingason, líffræðingur og
framkvæmdastjóri.
Breiðholtsgirðingin og
Breiðholtsréttin
Á meðal helstu verkefnanna
fyrst eftir stofnun félagsins var
að semja við bæjarstjórnina
um Breiðholtsgirðinguna og
Breiðholtsréttina, hvort tveggja mikil
mannvirki ofan við Blesugróf, tekin
í notkun haustið 1933. Girðingin
og réttin komu að miklu gagni allt
til haustsins 1965 þegar stórfelldar
byggingaframkvæmdir hófust í
Breiðholtinu. Þangað var safnað
fjölda fjár á haustin, einnig af
Seltjarnarnesi og úr Kópavogi, bæði
rekið úr Hafravatnsrétt og bílflutt úr
ýmsum útréttum í Landnámi Ingólfs
Arnarsonar.
Oft var mannmargt og ágæt
réttastemning í Breiðholtsrétt, bæði
við rúning á vorin og í réttum á
haustin en einnig notuðu hestamenn
hana töluvert sem áningarstað. Réttin
var ferhyrnd, vel viðuð, með háa
veggi og klædd refaneti.
Almenningurinn var mjög stór og
var safnið rekið beint inn í hann yfir
Vatnsveituveginn í norðvesturhorni
Breiðholtsgirðingar, skammt frá þeim
stað þar sem mislægu gatnamótin eru
á Stekkjarbakka. Breiðholtsgirðingin,
sem var vönduð og vel strengd net-
og gaddavírsgirðing, var í grófum
dráttum á því svæði sem Stekkir,
Bakkar, Hólar, Berg og Fell standa
á en sunnan girðingarinnar var ógirt
land Breiðholtsjarðarinnar þar sem
Skógar og Sel eru núna.
Afréttur Seltjarnarneshrepps hins
forna smalaður vor og haust
Eftir að Fjáreigendafélag Reykja-
víkur var stofnað fór það að annast
öll fjallskil í umboði Reykjavíkur
samkvæmt afréttarlögum en
Reykjavík hefur nýtingarrétt
til sauðfjárbeitar í afrétti
Seltjarnarneshrepps hins forna
ásamt Kópavogi og Seltjarnarnesi,
að jöfnum hluta hvert sveitarfélag.
Afrétturinn er allur innan
lögsagnarumdæmis Kópavogs og
telst nú þjóðlenda.
Þar sem sauðfjáreigendur
á Seltjarnarnesi voru í
Fjáreigendafélagi Reykjavíkur
gætti það einnig hagsmuna þeirra
en Nesið hefur verið fjárlaust
síðan 1966. Seltjarnarnes heldur
þó fullum beitarrétti í afréttinum
og hefur alltaf átt góð samskipti
við Fjáreigendafélag Reykjavíkur
og Sauðfjáreigendafélag Kópavogs
sem var stofnað 1957. Fram til
þess tíma voru nokkrir fjárbændur
í Kópavogi í Reyjavíkurfélaginu. Í
Kópavogi er nú aðeins eftir ein hjörð,
á Vatnsendabýlinu.
Allt til 1987 var allur afrétturinn
smalaður til rúnings og á haustin voru
þrennar göngur til 1985, en síðan er
gengið tvisvar haust hvert. Eftir að
vörslugirðingar voru reistar 2001
gengur Reykjavíkur- og Kópavogsféð
allt norðan Suðurlandsvegar, samtals
um 300. Eftir að Árnakróksrétt við
Selvatn var aflögð varð Hafravatnsrétt
í Mosfellssveit lögskilarétt frá 1903–
1985, bæði fyrir Mosfellsbæ og
sveitarfélögin þrjú sem eiga aðild að
afrétti Seltjarnarneshrepps hins forna.
Leiðir skildu haustið 1986 þegar
Fossvallarétt við Lækjarbotna var
gerð að lögskilarétt fyrir Reykjavík,
Kópavog og Seltjarnarnes. Mikil
og góð samvinna er við önnur
sveitarfélög sem hafa afréttarnot
í svokölluðu Norðurhólfi, þ.e.a.s.
Mosfellsbæ, Þingvallasveit, Grafning
og Ölfus, og skilamenn eru sendir
í helstu útréttir, þó færri en áður
þegar féð var margt og fór víða um
Landnám Ingólfs Arnarsonar.
Sauðfjárstríðið í Reykjavík og
Fjárborgirnar
Á seinni hluta 7. áratugar liðinnar
aldar urðu mikil átök á milli
ráðamanna Reykjavíkur og
fjáreigenda þar með Fjáreigendafélag
Reykjavíkur í broddi fylkingar.
Reykjavík stækkaði ört, allt sem
tengdist búskap var á undanhaldi
og félagið fékk spildu sumarið 1959
undir fjárhúsabyggingar á afgirtri
mýrarspildu upp af Blesugróf,
í tungu sem myndaðist á milli
Nýbýlavegar (nú Smiðjuvegur)
og Breiðholtsbrautar (nú
Reykjanesbraut). Nú stendur þar
stórhýsi Tengis. Þarna voru reist
rúmlega 30 fjárhús og stóð þessi
byggð til haustsins 1968 þegar
reynt var að útrýma sauðfjárbúskap
í Reykjavík með markvissum hætti.
Svikið hafði verið samkomulag um
aðstöðu fyrir fjárhúsabyggð og
beitarhólf í Hólmsheið frá 1964
og reyndist þetta tímabil í sögu
félagsins mjög erfitt.
Með seiglu sauðkindarinnar að
leiðarljósi lét stjórn félagsins ekki
bugast og tókst að ná samkomulagi
haustið 1970 við Reykjavíkurborg
um 5 hektara spildu fyrir allt að
40 hús upp af Almannadal, neðst
í Hólmsheiðinni, á móts við
Rauðhóla. Þá lauk stríðinu með
farsælum hætti og strax um haustið
risu fyrstu fjárhúsin.
Þegar fénu fækkaði fóru
hestamenn að kaupa og byggja hús
í hinni nýju Fjárborg. Nú eru flestir
fjáreigendur líka með hesta. Þar
eru nú mun fleiri hross en kindur.
Allt Reykjavíkurféð er þar til húsa
utan ein hjörð en samtals telur
vetrarfóðrað fé í Reykjavík 250
kindur í 12 hjörðum eins og áður
hefur verið greint frá. Þar hafa orðið
litlar breytingar á síðan um aldamót.
Landakaup í Hvassahrauni
Eftir fjárskiptin, sem fólu í sér
allsherjar niðurskurð fjár í Reykjavík
og öðrum sveitarfélögum í Landnámi
Ingólfs Arnarsonar haustið 1951,
fjölgaði fénu ört eftir að vestfirsku
lömbin komu, flest haustið 1952
og nokkur 1954. Þá reyndi mikið
á Fjáreigendafélag Reykjavíkur,
Fjáreigendafélag Reykjavíkur 90 ára:
Reykjavík er eina höfuðborgin í heiminum
með fjárhúsahverfi, afrétt og lögskilarétt
Hafravatnsrétt haustið 1956. Þar var fé Reykvíkinga dregið í dilka, enda lögrétt þeirra frá 1903 þegar Árnakróksrétt