Spássían - 2011, Blaðsíða 14

14
„Hvar er þessi dásamlegi, stóri, langi, harði hlutur, bein að ég held, sem
Apamaðurinn lamdi fyrst einhvern með í kvikmyndinni og, rymjandi af
nautn yfir að hafa framið fyrsta morðið, kastaði síðan upp í himininn
þar sem hann hverfðist yfir í geimskip sem þrykkti sér inn í geiminn til
að frjóvga hann og framkallaði í lok myndarinnar fallegt fóstur, dreng
að sjálfsögðu, sem sveif um Vetrarbrautina án – þótt undarleg megi
virðast – nokkurs legs, án nokkurs konar forskriftar?“
Svo spyr Ursula K. LeGuin,1 en
bætir við að hún hafi ekki áhuga
á að vita það, annars konar sögur
séu meira spennandi. Svarið er
auðvitað kvikmyndin 2001: A
Space Odyssey, þar sem karllegt
og kvenlegt táknmál geimskipa
var sett fram á svo æpandi hátt
að öll greining hlýtur að vera
óþörf. Myndin ýkir því upp það
kynferðislega táknmál sem virðist
annars alls staðar að finna þegar
tæknin kemst í aðalhlutverk í
skáldskap.
Vísindaskáldsögur sem byggja
aðdráttarafl sitt á lýsingum á
tækjum og tólum, undirgrein sem
við getum kallað tæknisögur, hafa
í gegnum tíðina aðallega verið
markaðssettar fyrir unga drengi.
Aðalpersónurnar eru yfirleitt líka
unglingspiltar sem lifa og hrærast
í algjörlega karllægum heimi. Tæki
sem vísa táknrænt til æxlunarfæra
kvenna eru því sjaldséð en þeim
mun meira um kröftugar og
hraðskreiðar árásarflaugar. Tólin
þurfa þó ekki endilega að vera
stór - eins og við öll ættum að vita
- en þau þurfa að virka rétt. Neil
Harris taldi einmitt „fagurfræði
virkninnar“ („operational
aesthetic“) hafa náð fótfestu
í bandarísku samfélagi á
19. öld2 og langar lýsingar á
tæknilegum smáatriðum, á því
hvernig hlutirnir virka, geta í því
ljósi verið mikilvægur hluti af
lestraránægjunni, burtséð frá
lögun tækjanna. Ferðin til tunglsins
eftir Jules Verne, fjallar til dæmis
fyrst og fremst um öll tæknilegu
vandamálin sem þarf að leysa svo
hægt sé að skjóta manni í risastórri
fallbyssukúlu til tunglsins. Fegurð
hinnar gríðarlöngu fallbyssu getur
verið ánægjuaukandi en hún
nægir ekki ein og sér.
Vísindaskáldsagnahöfundurinn
Gwyneth Jones hefur að auki bent
á að vísindaskáldskapur snúist
ekki endilega um að vera með hvert vísindalegt smáatriði kórrétt,
heldur að sannfæra lesandann um að höfundurinn hafi orðræðu
vísindanna á valdi sínu.3 Það er því fyrst og fremst tungumálið sem
þarf að virka; lýsingarnar á tækjunum þurfa að vera nógu magnaðar
og sannfærandi.
Áður en Tom hóf vélina á loft, setti hann audiogyrextækið í samband,
en það hafði hann fundið upp, til að draga úr áhrifunum af því, er vélin
stigi skyndilega. Síðan tók hann í gasspjaldið og hleypti kjarnorkunni
á þrýstiloftslyftivélarnar. Hávaðinn smájókst upp í ógurlegt öskur og
„Rannsóknarstofan fljúgandi“ tók að lyftast.4
Árið 1910 skapaði Edward Stratemeyer unglingahetjuna Tom Swift
og bjó til seríu spennubóka fyrir unglinga með áherslu á vísindi og
tækni. Dóttir hans, Harriet S. Adams, og rithöfundurinn Howard
Garis tóku þátt í að skrifa bækurnar í fyrstu seríunni en fjöldi penna
hefur haldið áfram að framleiða rúmlega 100 Tom Swift bækur undir
höfundarnafninu Victor Appleton og Victor Appleton II, allt fram á
þessa öld.
Flestar bækurnar um Tom Swift fjalla fyrst og fremst um tækin og
tólin sem hann finnur upp af snilli sinni og hjálpa honum við að sigrast
á andstæðingum sínum. Þær eru því dæmigerðar „tæknisögur“
þar sem vísindamaðurinn er upphafin hetja, þótt formúlan fyrir
söguþræðinum sé fengin að láni úr spennusögum.
Tæknisagan fjallar um ótrúlegar uppfinningar og vísindamennina
á bak við þær, stundum brjálaða, því vísindamenn búa alltaf líka
yfir möguleikanum á að koma illu til leiðar. Edward James bendir
á að frá 19. öld hafi athyglin hins vegar beinst í minna mæli að
uppfinningamönnunum og frekar að tækninni sjálfri. Á þessum tíma
hafi fólk verið heillað af vélum og tólum og meðvitað um að tæknin
myndi breyta lífinu hér á jörðu.5 Í upphafi 20. aldar voru svo hetjur
eins og Tom Swift notaðar markvisst til að græða á þessum áhuga.
Tæknisögur á borð við þessar voru oft ódýrar, framleiddar í massavís
af leigupennum og einblíndu fyrst og fremst á aðdráttarafl furðulegra
nýrra uppfinninga. Allt annað var aukaatriði, t.d. söguþráður, málfar
eða jafnvel staðreyndir. Þessi einkenni eiga ef til vill sinn þátt í því
slæma orði sem vísindaskáldskapur hefur enn á sér, fyrir að vera
„lélegar bókmenntir“ og fyrst og fremst afþreying. Þær beina þó
einnig athygli okkar að því að vísindaskáldskapur byggir ekki hvað síst
á ómótstæðilegu aðdráttarafli umræðunnar um nýjustu tækni, með
öllum sínum tækniorðum og vísunum í viðurkenndar, vísindalegar
staðreyndir samtímans.
1 LeGuin, Ursula K., „The Carrier Bag Theory of Fiction”, Dancing at the Edge
of the World, New York, Grove Press, 1989, 166-167.
2 James, Edgar, Science Fiction in the 20th Century, Oxford, Oxford University
Press, 1994, 27.
3 Jones, Gwyneth, „Getting Rid of the Brand Names“, Deconstructing the
Starships. Science, Fiction and Reality, Liverpool, Liverpool University Press,
1999, 16.
4 Appleton, Victor, Rannsóknarstofan fljúgandi, þýð. Skúli Jensson,
Hafnarfjörður, Bókaútgáfan Röðull, 1955, 101.
5 James, 24-25.
Mannkynssagan sögð með
reðurtáknum.
Þýðingar á vinsælum
tæknisögum fyrir og um
drengi komu aðallega
út á Íslandi á 6. og 7.
áratug síðustu aldar.
Margar bókanna voru
þó skrifaðar mun fyrr og
endurspegla bjartsýni
á möguleika tækninnar
sem atburðir seinni
heimsstyrjaldarinnar
og ógn kalda stríðsins
hafði þá enn ekki náð að
dempa.
Úr Konungum geimsins eftir Captain
W.E. Johns sem kom út í íslenskri
þýðingu árið 1960.
Með eldflaug til annarra hnatta
kom út í íslenskri þýðingu Gunnars
Sigurjónssonar árið 1961.
Til dýrðar
kraftmiklum tólum
Eftir Auði Aðalsteinsdóttur