Spássían - 2011, Side 16

16
þeir trúa því m.a. að örlög ráði lífi fólks og enginn efast um
að það sé til líf á öðrum bylgjulengdum. Allir íbúar alheimsins
trúa á sama guð og skapara, þótt hann gangi undir ýmsum
nöfnum, en á Laí er farið í einu og öllu eftir kristnu siðferði. Allt
er þetta að sjálfsögðu í mikilli andstæðu við jörðina þar sem
íbúarnir eru á góðri leið með að dæma sig sjálfa til glötunar.
Inn í ferðalag Inga fléttast ástarsaga en hann verður
ástfanginn af Laístúlkunni Naníu. Samband þeirra er afar náið
en verður aldrei erótískt því ást þeirra er laus við allar girndir
holdsins. Fyrsti líkamlegi ástarfundur þeirra nær hápunkti í
faðmlögum, sem Ingi lýsir svo:
Þetta átti lítið skylt við þá ástfróun, sem ég hafði áður
kynnzt, en þó var það samruni konu og manns. Ef hægt
er að hugsa sér fegursta draum um fyrstu ástir sveins
og meyjar, – án skugga girndarinnar, aðeins hina hvítu,
ósnertu, fórnandi þrá, – þá er ég nokkru nær að lýsa því,
sem kom fyrir mig í návist Naníu.3
Þessi ást er algjör andstæða sambands Inga og Fríðu, ástkonu
hans á jörðinni, en hún er að hans sögn lauslát og leiðigjörn og
samband þeirra virðist hafa verið mestmegnis kynferðislegt.
Upphafnar ástir eru einnig viðfangsefni margra annarra bóka
Kristmanns. Jón Yngvi Jóhannsson hefur bent á að átökin í
sögum Kristmanns séu yfirleitt innri átök þar sem „[h]vatalífið
ógnar sífellt stöðugleika samfélags og fjölskyldu og jafnframt
hamingju einstaklingsins.“4 Ástarlýsingar Kristmanns þóttu
djarfar á sínum tíma en Jón Yngvi bendir á að þótt sögur
hans segi frá holdlegum fýsnum geri þær það með nagandi
samviskubiti, og „að baki þeim býr draumsýn um ást sem er
hafin yfir hið líkamlega og er langtum hreinni og sannari en
þær nautnir sem lífið hefur að bjóða.“5 Í Ferðinni til stjarnanna
skapar Kristmann einmitt þessa draumsýn sem hluta af
útópíunni á Laí; hið fullkomna ástarsamband sem er ekki
bundið af jarðnesku siðferði, fýsnum og hefðum.
ÚTÓPÍA HVERS?
Ekki er þó víst að fyrirmyndarsamfélagið á Laí sé fullkomið
í augum allra og ekki er úr vegi að velta fyrir sér fyrir hvern
þessi útópía er sköpuð. Samfélagið er friðsamlegt, heilbrigt,
kristilegt, syndlaust og andlega þenkjandi sameignarsamfélag
en það er einnig afskaplega karllægt. Þegar Nanía kynnir sig
fyrir Inga í fyrsta skipti leggur hún línurnar fyrir kvenlýsingar
sögunnar en eftir að Ingi hefur verið kynntur fyrir sálfræðingum
og mannfræðingum segir hún: „Aðeins Nanía. Ég er hvorki
eitt né neitt; ég á bara að vera til taks, ef svo ólíklega skyldi
fara, að gestur okkar yrði um stundarsakir leiður á hinum
lærðu herrum.“6 (70-71). Konurnar á Laí eru flestar ólýsanlega
fallegar og heilla Inga upp úr skónum en vekja ekki hjá honum
girnd. Þær gegna engum ábyrgðarstöðum í samfélaginu
og koma í raun lítið við sögu (aðrar en Nanía) nema þegar
þær færa körlunum svaladrykki. Þorsteinn Skúlason hefur
einnig bent á að Laíbúar séu í hlutverki nýlenduherrans
algóða sem er yfir aðrar vanþróaðri þjóðir hafinn,7 og
fyrirmyndarsamfélagið á Laí er vissulega stéttskipt. Ingi
hefur ráðskonu og bílstjóra á sínum snærum en þau tala ekki
ensku (sem er alheimssamskiptamál!) og líta ankannalega
út í augum Inga, sem kallar bílstjórann t.d. aldrei annað
en „froskmanninn“. Segja má að þessi útópía sé sniðin
að vestrænum miðstéttarkarlmanni sem er friðarsinni og
upptekinn af kristnu siðferði, spírítisma og upphöfnum
andlegum ástum,8 og ádeila sögunnar beinist alls ekki
gegn stéttskiptingu eða kynjamálum – enda er um að
ræða útópíuna um „bræðralag manna“.
INGI BJARGAR HEIMINUM
Eins og allar sannar söguhetjur bjargar Ingi málunum í
sögulok en sú lausn er þó að sama skapi einn allra stærsti galli
sögunnar. Atburðarásin er tilþrifalítil og er fyrst og fremst
ferðasaga Inga sem gerir afskaplega fátt af sjálfsdáðum en
lætur leiða sig um himingeiminn og segir frá nýstárlegum
samfélögum og menningarheimum sem hann verður vitni
að. Ástarsagan er einnig átakalítil en Ingi og Nanía verða
ástfangin nær samstundis þegar þau hittast og eru í sæluvímu
þar til þau þurfa að skiljast að í lok bókar. Þegar líður á dvöl
Inga á Laí dreymir hann draum sem leiðir í ljós að vandamál
jarðarbúa orsakast í raun af eitruðum rykmekki sem jörðin
komst eitt sinn í snertingu við. Illska og grimmd jarðarbúa á
sér því efnafræðilegar orsakir og það sem meira er: það er
hægt að lækna hana. Ingi verður hetja og bjargar heiminum án
þess að lyfta fingri og ádeilan fellur þar með nokkurn veginn
um sjálfa sig. Guð úr vélinni hefur sigið niður á sögusviðið og
tjöldin falla.
Afþreyingarbókmenntir eru oft ekki síður merkilegar en
kanónubókmenntir – en kannski á örlítið öðrum forsendum.
Margt má finna að Ferðinni til stjarnanna, en áhugafólk
um vísindaskáldskap ætti samt ekki að láta hana framhjá
sér fara. Skáldsagan er merkileg tilraun til að þýða erlent
bókmenntaform inn í íslenskt samhengi, en þetta form og
staðleysan sem þar verður gjarnan til hentaði vel fyrir þá
gagnrýni á einstakling og samfélag sem höfundi lá á hjarta,
jafnvel þótt söguþráðurinn hafi murkað lífið úr ádeilunni í
lokin.
1 Vitað er að Íslendingar höfðu byrjað að prófa sig áfram með
vísindaskáldskap nokkru fyrr. Sem dæmi má nefna smásöguna „Jólaförin
árið 2000“ eftir Vestur-Íslendinginn Snæ Snæland (Kristján Ásgeir
Benediktsson) sem birtist í tímaritinu Heimskringlu á aðfangadag árið 1900.
2 Kristmann Guðmundsson, Ferðin til stjarnanna, Almenna bókafélagið,
Reykjavík, 1959, 95.
3 Sama heimild, 141.
4 Jón Yngvi Jóhannsson, „Höfundar á erlendri grundu“,Íslensk
bókmenntasaga IV, Mál og menning, Reykjavík. 2006, 299.
5 Sama heimild, 300.
6 Kristmann Guðmundsson. 1959. Ferðin til stjarnanna. Almenna
bókafélagið, Reykjavík, 71–72.
7 Þorsteinn Skúlason, „Augun gul, hárið blátt og blóðið grænt. Ferðin
til stjarnanna og upphaf íslensks vísindaskáldskapar“, Tímarit Máls og
menningar 64(2), 2003, 12.
8 Í þessari grein er vísvitandi sneitt hjá því að lesa skáldsöguna
ævisögulegum lestri og tengja aðalpersónuna við höfundinn sjálfan.
Áhugasamir geta lesið ævisögu Kristmanns í fjórum bindum og dregið eigin
ályktanir út frá því.
Ferdin til
stjarnanna