Morgunblaðið - 01.02.2020, Blaðsíða 22

22 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 1. FEBRÚAR 2020
Vald yfir því hvort og hvernig talað er um viðburði hefur áhrif áskoðanir á þjóðfélagsmálum. Fréttamenn telja sig eingöngusegja frá því sem gerist – en líta framhjá því að þeir velja fráhverju er sagt og hvernig. Í fréttum af kjaraviðræðum er til
dæmis iðulega talað um að ekki sé hægt að borga fólki hærra kaup en
verðmætasköpun í atvinnulífinu standi undir. Sem er eðlilegt sjónarmið
nema hvað í þessari orðræðuhefð er atvinnulífið hvorki mennta- né heil-
brigðiskerfið, þótt langmesta verðmætasköpunin í þjóðfélaginu hafi orðið
vegna framfara í menntun og heilbrigðisvísindum. Áður en skólaskyldu
var komið á var til dæmis miklu meiri fiskur í sjónum en nú er. Margfalt
verðmæti sjávarafurða síðan þá er aukinni þekkingu að þakka – í boði
menntakerfisins. Varla þarf að útskýra þá verðmætaaukningu sem hefur
orðið vegna betri heilsu landsmanna. Samt er oft talað eins og þessar
tvær grunnstoðir samfélags-
ins séu ekki hluti af verð-
mætasköpun „atvinnulífs-
ins“.
Annað dæmi má taka af
því þegar hagsmunaaðilar
reyna að tengja sig við fréttir
af atburðum sem snerta okk-
ur öll. Þannig var mjög sérstakt að heyra framámann af Vestfjörðum
segja í viðtölum eftir nýleg snjóflóð á Flateyri að vegna þess hvað fólkið
fyrir vestan byggi í nánum tengslum við náttúruna og hættur hennar hlyti
það að vera réttur norskra laxeldisfyrirtækja að auka starfsemi sína í
opnum sjóeldiskvíum. Og þegar rafmagnið fór af heilu byggðunum vegna
óveðra reyndi stjórnmálamaður að koma höggi á fólk sem teldi rafmagn
vera lúxusvöru – og lét þannig andúð margra á risavirkjunum í þágu iðn-
aðarframleiðslu erlendra stórfyrirtækja sem flytja hagnað sinn úr landi
blandast saman við þörf okkar allra fyrir rafmagn til daglegra nota. Báðir
þessir hagsmunatalsmenn beittu orðræðu- og áróðurstækni til að þjappa
landsbyggðarfólki saman gegn hinum firrtu umhverfissinnum fyrir sunn-
an – í þágu fyrirtækja sem flytja tekjur sínar úr landi og taka því ekki þátt
í að standa undir samneyslunni og launagreiðslum til hinna verðmæta-
skapandi stétta í mennta- og heilbrigðiskerfinu.
Og ekki batnar afvegaleiðingin þegar talað er um að breska þjóðin hafi
kosið að ganga úr Evrópusambandinu. Þá gleymist að tilteknir hags-
munaaðilar dreifðu fölskum fréttum í gegnum samfélagsmiðla á Bretlandi
– þannig að margir kjósendur byggðu ákvörðun sína á lygum. Sú orð-
ræðuhefð sem þar er spunnin minnir á andúðina sem færist nær yfirborð-
inu hér á landi á „þessu fólki“ sem gengur í margvísleg störf sem inn-
fæddir Íslendingar eru tregir til að taka að sér – á lágmarkstöxtum sem
mörg telja varla ætlaða öðrum en erlendu farandverkafólki sem kemur
engri verkalýðsbaráttu við. Frjálsir fjölmiðlar í landinu þurfa sannarlega
að taka sér tak svo þeir falli ekki í þær áróðursgildrur orðræðunnar sem
hagsmunaaðilarnir reyna að leiða heiðarlegan fréttaflutning í.
Orðræðan og baráttan
um tungutakið
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Skömmu fyrir miðnætti í gærkvöldi (að ís-lenzkum tíma) varð útganga Bretlands úrEvrópusambandinu að veruleika eftir langaog harða baráttu. Í ljósi umræðna þar í landi
fer ekki á milli mála að stórir hópar Breta líta á þá
útgöngu sem eins konar frelsun Bretlands, sem nú
býr ekki lengur við ægivald embættismannakerfisins
í Brussel.
Sú útganga er mikið áfall fyrir þá fögru hugsjón
sem lá að baki stofnun Evrópusambandsins. Hún var
sú að binda Evrópuþjóðir sem höfðu staðið í styrj-
öldum sín í milli öldum saman svo sterkum hags-
munaböndum að nýtt stríð á milli þeirra væri óhugs-
andi. Í ljósi sögunnar var þetta ekki bara falleg
hugsjón heldur líka eðlileg viðbrögð við þeim óhugn-
aði í mannlegum samskiptum, sem fylgdi heimsstyrj-
öldinni síðari.
Hvað fór úrskeiðis?
Annars vegar virðingarleysi fyrir sérkennum og
menningu hverrar þjóðar og hins
vegar hroki lítillar embættis-
mannaklíku í Brussel, sem taldi sig
ekki þurfa að taka neitt tillit til lýð-
ræðislegra stjórnarhátta. Allt í einu
var orðið „þjóðríki“ talið skamm-
arlegt og eins konar fortíðarfyrir-
bæri. Má þó ljóst vera að hver og ein
þjóð á sér sína sögu, sitt tungumál og sína menningu,
sem þær halda í heiðri. Lýðræði hefur ekki verið í
hávegum haft í uppbyggingu Evrópusambandsins.
Það er svolítið athyglisvert að það skuli verða
Bretland, þetta gamla nýlenduveldi, sem brýzt út,
vegna þess að svona höguðu þeir sér gagnvart ný-
lendum sínum. Nýlendusaga Breta er ljót og of lítið
hefur verið fjallað um hana. En að mörgu leyti hafa
þeir upplifað sig sem eins konar „nýlendu“ Brussel.
Saga samskipta Englendinga við aðrar þjóðir á
Bretlandseyjum er svo annað mál, sem líklegt er að
vakni til lífsins í framhaldi af þessari útgöngu. Sam-
skipti þeirra við Íra þola í raun og veru ekki dagsins
ljós á okkar tímum.
Skotar munu augljóslega halda fast við þá stefnu
að verða sjálfstætt ríki og fara sínar eigin leiðir. Það
er auðvitað sjálfsagt. Og vonandi leiða þessar um-
byltingar allar til þess að Norður-Írland sameinist
írska lýðveldinu.
Það er ekki ólíklegt að þessar sviptingar eigi eftir
að setja svip sinn á okkar heimshluta næstu árin.
En það sem þessa stundina vekur athygli okkar er
þó fyrst og fremst hversu erfitt Bretum hefur reynzt
að losna úr klóm Brussel. Þótt það blasi við hverjum
sem vill sjá og heyra að Brussel hefur reynt að vinna
skipulega að því að koma í veg fyrir útgöngu Breta
með aðstoð „fimmtu herdeildar“ svo að gripið sé til
hugtaks úr kalda stríðinu, bæði í embættismanna-
kerfinu í London og meðal stjórnmálamanna þar úr
öllum flokkum, sem voru andvígir útgöngu, hefur það
bersýnilega engin áhrif haft á þá flokka og stjórn-
málamenn hér á Íslandi, þ.e. Samfylkingu og Við-
reisn, sem vilja enn ganga í ESB.
Brussel tókst ekki í þessari atrennu að kúga Breta
en mundi fara létt með að kúga örríki eins og Ísland,
ef ESB-sinnar hér næðu vilja sínum fram. Þann lær-
dóm getum við dregið af útgöngusögu Breta.
Það eru verulegar líkur á að útganga Breta marki
ákveðin þáttaskil í sameiningarþróun Evrópuríkja.
Þegar eitt ríki hefur gengið út getur það leitt til
þess að fleiri fylgi á eftir. Það á t.d. við um ríkin í
austurhluta Evrópu, sem finna sennilega minni sam-
hljóm með öðrum aðildarríkjum ESB en þau áttu
von á.
Þess vegna má vel vera að við séum að verða vitni
að fyrstu skrefum í upplausn Evrópusambandsins.
Framtíð Hins sameinaða konungs-
veldis á Bretlandseyjum er óljós
vegna þess að eftir standa ágrein-
ingsmál þjóðanna sem þar búa.
En til viðbótar kemur staða Bret-
lands á heimsvísu í dag. Það er vafa-
laust erfitt fyrir fyrrverandi stórveldi
að horfast í augu við hnignun þess
veldis. Kannski kom hnignun Bretaveldis skýrast
fram í Súez-deilunni sumarið 1956, þegar öllum varð
ljóst að það var liðin tíð að Bretar gætu farið sínu
fram á alþjóðavettvangi.
Og ekki ólíklegt að þeir brezkir stjórnmálamenn
sem á annað borð voru hlynntir aðild Breta að Evr-
ópusambandinu hafi litið á aðild sem leið til þess að
tryggja Bretum einhver áhrif áfram á alþjóðavett-
vangi með tilstyrk ESB.
Sú varð ekki raunin. Það hefur lengi verið ljóst að
sterkasta ríkið innan ESB er Þýzkaland. Svo lengi
sem Þjóðverjar og Frakkar hafa náð saman innan
þess hafa þeir ráðið.
Það sem hins vegar hefur átt þátt í að halda Evr-
ópusambandinu saman er þrýstingur Rússa. Ná-
grannar þeirra litu á Evrópusambandið sem eins
konar skjól eftir fall Sovétríkjanna og lok kalda
stríðsins – og gera enn.
Það gleymist stundum að þótt Sovétríkin hafi fall-
ið og Kommúnistaflokkur Sovétríkjanna þar með –
lifði KGB af og stjórnar Rússlandi í dag og hefur
gert síðustu tvo áratugi eða svo.
Það sama á við um rússneska ráðamenn og brezka
að þeir una því illa að teljast ekki lengur eitt vold-
ugasta ríki heims. Þrátt fyrir stærð landsins og legu
eru þeir það ekki fyrst og fremst vegna þess að
Rússland er efnahagslegt pappírstígrisdýr. Þótt
Úkraína finni mest fyrir stórveldametnaði Pútíns
finna Eystrasaltsríkin líka fyrir þeim þrýstingi og
athyglisvert hvað Pólverjar reiða sig mikið á hern-
aðarlegan stuðning Bandaríkjanna sérstaklega og
NATÓ almennt.
Evrópa er því enn vígvöllur.
Bara annars konar vígvöllur en áður var.
Frelsun Bretlands
Evrópa er enn víg-
völlur – bara annars
konar en áður
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Þegar klukkan sló tólf á miðnættií París að kvöldi 31. janúar 2020
sagði Hið sameinaða konungsríki
Stóra-Bretlands og Írlands skilið við
Evrópusambandið, en auk þess
standa nú utan sambandsins Nor-
egur, Sviss og Ísland ásamt nokkr-
um ríkjum í Mið- og Austur-Evrópu.
Ermarsund skilur Bretland og
Frakkland. En fleira skilur en þetta
sund. Í byltingunni dýrlegu 1688
völdu Bretar leið stjórnarskrár-
bundins lýðræðis, þótt stjórnarskrá
þeirra sé að vísu ekki fólgin í neinu
einu skjali, heldur ótal fastmótuðum
hefðum og venjum. Í stað þess að
fela einum aðila öll völd var þeim
dreift á marga.
Í frönsku byltingunni 1789 völdu
Frakkar hins vegar leið ótakmark-
aðs lýðræðis og ruddu út öllu arf-
helgu, brutu það og brömluðu. Lýð-
urinn skyldi þess í stað öllu ráða, en
eins og írski stjórnskörungurinn
Edmund Burke benti á merkti það
aðeins, að þeir, sem virtust tala í
nafni Lýðsins, fengju öllu ráðið. Eft-
ir byltinguna hefur tvisvar staðið
keisaraveldi í Frakklandi, tvisvar
konungdæmi, en lýðveldin hafa verið
fimm talsins.
Í fyrirlestri árið 1819 reyndi
franski rithöfundurinn Benjamin
Constant að skýra, hvers vegna
franska byltingin mistókst ólíkt
hinni bresku: Byltingarmennirnir
hefðu ekki skilið, að frelsi nútíma-
manna yrði að vera allt annars eðlis
en frelsi fornmanna. Frelsið væri nú
á dögum frelsi til að ráða sér sjálfur
að teknu tilliti til annarra, en hefði
að fornu verið réttur til að taka þátt í
ákvörðunum heildarinnar.
Constant benti á, að nútíminn
snerist um verslun, þar sem menn
fengju það, sem þeir sæktust eftir,
með frjálsum kaupum á markaði, en
áður fyrr hefðu þeir reynt að afla
þess með hernaði. Ríki væru orðin
svo fjölmenn, að ekki yrði komið við
beinu lýðræði. Dreifing valdsins og
fulltrúastjórn væru því nauðsynleg.
Og enn stendur valið um dreifingu
valdsins og gagnkvæmt aðhald
ólíkra afla, sem er stjórnmálahefð
Breta, og miðstýringu án verulegs
aðhalds, sem er stjórnmálahefð
Frakka.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Fleira skilur
en Ermarsund
PFAFF • Grensásvegi 13 • Sími: 414 0400 • www.pfaff.is
LÝSiNgArRÁÐGjÖF
GeRiR GÆFuMuNiNn