Morgunblaðið - 07.03.2020, Blaðsíða 12

12 DAGLEGT LÍF
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. MARS 2020
Kristín Heiða Kristinsdóttir
khk@mbl.is
Þarna eru lýsingar á fólki úröllum stéttum, því saka-menn voru ekki aðeinsvinnufólk og bændur,
heldur líka sýslumenn og prestar,“
segir Daníel G. Daníelsson sagn-
fræðingur um sýningu sem nú
stendur yfir í
gestastofu þjóð-
garðsins á Þing-
völlum á Haki.
Sýningin er um
eftirlýsta Íslend-
inga á sautjándu
og átjándu öld og
er hún samvinnu-
verkefni Daníels
og Myndlista-
skólans í Reykja-
vík. Nemendur í
teiknideild Myndlistaskólans teikn-
uðu upp úr sakamannalýsingunum
tilgátumyndir af þessu ógæfufólki
fortíðarinnar. Sýningin hefur
ferðast víða um land undanfarið ár
en nú er hún komin á þann stað þar
sem sakamannalýsingar voru lesnar
upp á sínum tíma á vorþingi. Þær
voru skráðar hjá öllum sýslumönn-
um, sem tóku lýsingarnar með sér
heim í hérað. Ef burtstroknir voru
gómaðir var þeim oft refsað á Þing-
völlum.
„Hugmyndin að sýningunni er
sprottin úr rannsókn sem ég sinnti
árið 2018 fyrir Sigurð Gylfa, pró-
fessor í sagnfræði, og Sólveigu
Ólafsdóttur, doktorsnema í sagn-
fræði, en það var þverfræðileg önd-
vegisrannsókn Rannís sem kallaðist
Fötlun fyrir tíma fötlunar. Þar sneri
minn þáttur að því að skoða
Alþingisbækur Íslands sem spanna
árin frá 1570 til 1800, en í gegnum
þessa rannsókn skráði ég yfir 200
sakamannalýsingar. Sumir þessara
sakamanna voru afskaplega venju-
legt fólk en aðrir skáru sig úr fjöld-
anum. Tilgangur lýsinganna var að
draga fram sérkenni fólks svo hægt
væri að bera kennsl á sakamennina.
Þessar sakamannalýsingar eru eins
og ljósmyndir frá þessum tíma, þar
sem sagt er frá útliti, háttalagi,
klæðaburði, talanda og fleiru. Það er
hægt að spegla samfélagið í gegnum
þessar lýsingar og þetta eru ein-
stakar heimildir um fólk frá þessum
tíma, því hver sem er gat lent í því
að vera eftirlýstur á þingi. Sumir
höfðu unnið það eitt til saka að elska
ranga manneskju. Þarna er til dæm-
is par á flótta, ástfangið fólk en
mátti ekki eigast. Einnig fátæk ung-
menni sem hafa ekki efni á að gift-
ast og börnin þeirra eru þá getin
utan hjónabands og þá hrannast
sektirnar upp. Í undantekningar-
tilfellum eru þetta morð eða alvar-
legir glæpir, oftar smáþjófnaður í
neyð eða annað sem speglar lífsbar-
áttu þessa fólks og örlög.“
Piltur vætir sæng um nætur
Daníel segir að sakamannalýs-
ingarnar séu ítarlegri og lengri eftir
því sem meira aðkallandi þótti að
finna viðkomandi sakamann.
„Dæmi þar um er vinnumaður-
inn Höskuldur Jónsson frá Álfta-
nesi, sem varð uppvís að því að týna
28 kindum frá prófasti sínum. Við
slíkt tjón var lífsviðurværi Íslend-
inga í húfi; hver kind skipti miklu
máli í bústofni. Sakamannalýsingin
á Höskuldi er mjög ítarleg, þrátt
fyrir að hann sé mjög ungur, um tví-
tugt. Í ofurnákvæmri 200 orða lýs-
ingu á honum kemur meðal annars
fram að hann vætir sæng um nætur,
sem segir líka heilmikið um sálar-
ástand hans.“
Stamaði eða skrollaði
Daníel segir að sumar saka-
mannalýsingarnar séu á dönsku en
aðrar á íslensku.
„Þarna eru mjög falleg og
framandi íslensk orð og sum þeirra
þekkir fólk ekki í dag. Í þessum
mannlýsingum er því verðmætur
menningararfur, því litrík og lýs-
andi orðanotkun var notuð til að
hægt væri að bera kennsl á viðkom-
andi. Þarna eru orð eins og hjásög-
ull, kararómagi, lintalaður, dapur-
eygður, hökusmár, toginleitur,
blóðdökkur og mörg fleiri sem lýsa
útliti og atferli viðkomandi ein-
staklinga. Einnig er talað um lesti
fólks, til dæmis tóbaksnotkun eða
drykkju, sem og kosti, hvort við-
komandi sé hagur á járn eða tré.
Talandi fólks er dreginn fram, ef
talandi er óljós, til dæmis ef fólk
stamaði, var smámælt eða skrollaði,
og hvort fólk var læst eða skrif-
andi.“
Daníel segist ekki hafa skilið
mörg orðanna og því hafi þau fengið
sérfræðing frá Árnastofnun þegar
þau unnu að sýningunni, til að fara
yfir það með teiknurum hvað orðin
þýddu.
„Mörg orð þess tíma sem notuð
voru yfir ákveðið hátterni fólks eru
horfin úr orðaforða nútíma Íslend-
inga. Dæmi um orð sem ég vissi
ekki hvað þýddi er mumpur, en ég
hélt að það væri hársnúður á höfði.
Það merkir skegg og var almennt
orð á þessum tíma. Ég vissi ekki
heldur hvað blóðfögur var, en þá er
verið að lýsa litarafti konu, hún hef-
ur þá væntanlega verið rjóðleit.
Ekki vissi ég heldur hvað parrúk
var, en það er erlend sletta yfir hár-
kollu. Sumt fólk gerði sér hárkollu
úr sauðaskinni og mannshárum, hé-
góminn hefur alltaf fylgt mann-
inum,“ segir Daníel og ítrekar verð-
mæti sakamannalýsinganna sem
sýna okkur fólk frá fyrri tíð.
„Við höfum ekki myndbönd eða
ljósmyndir af þessu fólki til að sjá
það. Við vitum ekki nákvæmlega
hvernig fólk var, hversu hátt það
talaði, hversu ákveðið það var í
göngulagi eða hversu mikið var um
hikorð eða þagnir, en við vitum ótrú-
lega margt um það af lýsingum um
sakamenn. Þessar sakamannalýs-
ingar eru til dæmis verðmætt verk-
efni fyrir leikara til að túlka.“
Hjásögull,
lintalaður og
dapureygður
Til að lýsa eftir sakamönnum fyrri tíma var lesin upp
á vorþingi mannlýsing á þeim þar sem útlit, hegðun
og fleira var tiltekið, svo hægt væri að bera kennsl á
þá. Nú stendur yfir sýning á Þingvöllum af myndum
sem nemendur Myndlistaskólans í Reykjavík teikn-
uðu upp úr sakamannalýsingunum. Daníel G.
Daníelsson sagnfræðingur safnaði saman 200 saka-
mannalýsingum sem eru merk heimild um fólk. Sakamenn Svona sjá nemendur Myndlistaskólans þau. F.v. Eysteinn Jónsson sekur um hórdómsbrot, Halla og
Fjalla-Eyvindur lifðu í útlegð vegna þjófnaðar og morðs, Ketill Bjarnason var barnsfaðir stjúpdóttur sinnar.
Sek Steinunn Steinmóðsdóttir, eða Vestmannaeyja-Steinka, var fundin sek
um að vera viðriðin morðið á Gísla Péturssyni í Gíslaklettum.
Daníel
Daníelsson
Sýningin á Þingvöllum er opin
frá kl. 8-18 og stendur til um miðj-
an mars. Ársboðsmiði í gestastofu
þjóðgarðsins á Þingvöllum sem
barst nýlega inn á flest heimili
innifelur einnig aðgang á grunn-
sýningu og aðrar sýningar sem
settar verða upp í gestastofu á af-
mælisárinu.
Klippt og beygt
fyrirminni og
stærri verk
ÍSHELLU 1 | HAFNARFIRÐI | S. 534 1500 | KAMBSTAL.IS
Sakamanninum Narfa Árnasyni
er lýst á þessa leið: Hann er
þjófgefinn og sviksamur, sýgur
pening, brýtur upp hús, lýgur
og stelur, hrekkvís Guðs orða.
Eysteinn Jónsson var sekur
fyrir hórdómsbrot 1727. Brot úr
sakamannalýsingu hans:
Með þykkva hönd og breiða,
freknutekinn í andliti, háleitur
og hálsstuttur, smáeygður og
dimmeygður, brúkar parruch,
hærður, skröfugur, gengur halt-
ur og vaggar út á hliðarnar, út-
skeifur, tekur tóbak í munninn,
er mikið uppá að drekka
brennivín, næsta óduglegur til
stritvinnu, en fix að prjóna og
lyppa.
Hrekkvís
Guðs orða
TVÖ DÆMI UM SAKA-
MANNALÝSINGAR