Morgunblaðið - 07.03.2020, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. MARS 2020
Íheiminum eru töluð um sjö þúsundtungumál, og nær helmingur þeirraer án ritmáls. Það er ekki einfalt aðfæra munnlegt tungumál á ritað
form svo að merkingargreinandi hljóð skili
sér örugglega og enginn vafi leiki á merk-
ingu. Það má ímynda sér hve flókið hafi
verið að rita íslensku í upphafi ritaldar,
hvort sem var um að ræða gömul drótt-
kvæði eða lögin. Eitt vitlaust sérhljóð gat
umturnað merkingunni. Við erum svo vel
sett að eiga fræðilega útlistun á því vanda-
máli.
Einn af gullmolum íslenskra miðalda-
bókmennta er Fyrsta málfræðiritgerðin.
Hún er rituð um miðja 12. öld, einhvers
staðar á bilinu 1125-75. Verkið lætur
kannski ekki mikið yfir sér að umfangi en
ber vitni um stórkostlegan frumkvöðla-
kraft, lærdóm og hug-
myndaauðgi. Í inngangi rit-
gerðarinnar segir Fyrsti
málfræðingurinn: „En af því
að tungurnar eru ólíkar
hver annarri, þær þegar er
úr einni og hinni sömu
tungu hafa gengist eða
greinst, þá þarf ólíka stafi í að hafa en eigi hina sömu alla í öllum, sem
eigi rita Grikkir latínustöfum grískuna og eigi Latínumenn grískum
stöfum latínu né enn heldur hebreskir menn hebreskuna hvorki
grískum stöfum né latínu heldur ritar sínum stöfum hver þjóð sína
tungu.“
Fyrsti málfræðingurinn, eins og höfundurinn er jafnan kallaður,
einsetti sér að koma reglu á íslenska stafsetningu svo að auðveldara
væri að skrifa og lesa, og leit til fordæmis enskra manna: „Til þess að
hægra verði að rita lesa sem nú tíðist og á þessu landi bæði lög og átt-
vísi eða þýðingar helgar eða svo þau hin spaklegu fræði er Ari Þor-
gilsson hefir á bækur sett af skynsamlegu viti.“ Ritgerðin er þannig
mikilvæg heimild um gróskumikið bókmenntastarf á hans tíma.
Fyrsti málfræðingurinn vísar einnig tvisvar í dróttkvæðar hend-
ingar til stuðnings stórmerkri greinargerð sinni fyrir ritun íslensks
máls, í Óttar svarta, skáld Ólafs helga, og Þjóðólf Arnórsson, er orti
fyrir Harald harðráða sem féll við Stamford Bridge í London árið
1066, en aðeins einu sinni beint í latneskt rit, skólabókina Disticha
eftir Cato sem var notuð í evrópskum skólum miðalda, sem þýdd var
sem kvæðið Hugsvinnsmál á íslenska tungu. Íslensku skáldin tóku
sér þannig virðingarsæti við hlið latneskra klassískra höfunda í evr-
ópskum lærdómi. Elstu dróttkvæðin voru ort í bóklausum heimi og
varðveittust í munnlegri geymd, og því var nauðsynlegt að hægt væri
að treysta að þau væru „skynsamliga upp tekin“, eins og Snorri orð-
aði það síðar í Prologus Heimskringlu. Að öðrum kosti yrði heimilda-
gildi þeirra véfengt í ritum um norska valdsmenn.
Ritunin var því nátengd valdi og túlkun, rétt eins og er enn í dag.
„En af því að tung-
urnar eru ólíkar
hver annarri“
Tungutak
Guðrún Nordal
Morgunblaðið/Hanna
Bókaþjóð Flateyjarbók var
að stærstum hluta skrifuð á
árunum 1387 til 1394.
Kveikur, fréttaskýringarþáttur RÚV, semsýndur var sl. þriðjudag er merkilegur ogvel unninn þáttur. Hann sýndi okkur þaðÍsland sem sjaldan sést. Það hefur áreiðan-
lega verið erfitt að fá það fólk, sem fram kom í þætt-
inum, til þess að gera það og opinbera hlutskipti sitt
með þeim hætti sem þar var gert. Þau eiga öll miklar
þakkir skildar fyrir það.
Við búum í svo fámennu samfélagi og návígið er
svo mikið að við ættum að líta á það sem sérstakt
metnaðarmál okkar að fátækt finnist ekki á Íslandi
þegar hér er komið sögu. En við erum því miður
langt frá því marki. Kannski er ástæðan sú að útrým-
ing þess þjóðfélagsböls sem fátækt er hefur aldrei
verið sett efst á blað þeirra samfélagslegu verkefna
sem jafnan er unnið að.
Hvers vegna ekki?
Kannski er ástæðan sú að hér hefur lengi verið í
gangi einhvers konar afneitun, þegar kemur að fá-
tækt. Það er eins og samfélagið eigi erfitt með að
horfast í augu við þann veruleika að fátækt sé til hér.
Fyrir mörgum áratugum reyndi rit-
stjórn Morgunblaðsins að ná utan um
þetta verkefni, sem reyndist mjög erf-
itt, ekki sízt vegna þess að þeir sem við
var talað voru mjög tregir til þess sjálf-
ir að horfast í augu við eigin aðstæður.
En nú hefur þetta tekizt með
myndarbrag og er þakkarvert.
Í þættinum kom fram að talið sé að 18-35 þúsund
manns á Íslandi búi við fátækt og þar sé ekki sízt um
að ræða einstæð foreldri, öryrkja og innflytjendur. Í
þessum hópi er talið að séu um 10 þúsund börn undir
16 ára aldri.
Þá vekur það athygli að reynsla sýnir að fjöl-
skyldur festast í fátækt, kannski í 2-3 kynslóðir.
Þetta eru ekki ný sannindi. Þegar greinarhöfundur
átti sæti í nokkur ár í borgarstjórnarflokki Sjálf-
stæðisflokksins í Reykjavík fyrir rúmlega hálfri öld
hófst þar mikil vinna við endurskoðun á allri félags-
legri þjónustu borgarinnar. Í þeim umræðum kom
fram að þá þegar var það vandamál til staðar að jafn-
vel þrjár kynslóðir sömu fjölskyldna sætu fastar í fá-
tækt.
Fátæktin hér birtist með öðrum hætti en hún gerir
í stórborgum beggja vegna Atlantshafs. Hún er ekki
jafn sýnileg hér vegna þess að þar eru stór hverfi í
stórborgum, fátækrahverfi. Það er lífsreynsla út af
fyrir sig að fara um þau hverfi í stórum borgum um
öll Bandaríkin og sjá hina hliðina á því velsældarþjóð-
félagi sem þar er að finna.
Nú hefur Kveikur RÚV með Láru Ómarsdóttur í
fararbroddi lagt spilin á borðið með þeim hætti að
það verður ekki undan því vikist að taka á þessum
sameiginlega samfélagslega vanda okkar.
Þetta er ekki mál sem á að verða fórnarlamb
flokkspólitískra deilna. Slíkt yrði okkur til skammar.
Í þess stað eiga allir flokkar, hvort sem þeir eru í
stjórn eða stjórnarandstöðu, að taka höndum saman
um aðgerðir til þess að þurrka þessa meinsemd út úr
samfélagi okkar.
Hluti af þeim vanda sem fram kom í þættinum og
snýr að börnum og unglingum hefur verið til með-
ferðar í barnamálaráðuneyti Ásmundar Einars Daða-
sonar frá því að hann tók við ráðherraembætti. Sú
undirbúningsvinna er að komast á lokastig og fellur
vel inn í það verkefni sem hlýtur að vera framundan
á næstu árum við að rífa fátæktina upp með rótum.
Lausn þessa máls snýst ekki bara um peninga.
Fyrst þarf að verða sú hugarfarsbreyting að sam-
félagið allt og þar á meðal allir stjórnmálaflokkar
verði sammála um að svona gengur þetta ekki lengur.
Í því felst að fólk verði sammála um að horfa ekki
lengur þegjandi í aðra átt þegar fátækt kemur til um-
ræðu.
Það er heldur ekki nýtt að einstæð
foreldri séu efst á blaði þegar kemur að
fátækt. Þannig hefur það verið í tíð
þeirra kynslóða sem nú eru uppi á Ís-
landi. Samfélag okkar er þannig vaxið að
útivinna tveggja fyrirvinna er nauðsyn-
leg til þess að halda uppi þeim lífs-
kjörum sem við teljum okkar eiga kröfu
til. Og þar af leiðir að ein fyrirvinna dugar tæpast til.
Þetta er einstætt verkefni og allt annars eðlis en
flest þeirra samfélagsverkefna, sem nú eru á dag-
skrá. Þess vegna þurfa flokkarnir á þingi að koma sér
saman um annars konar vinnubrögð en almennt tíðk-
ast.
Í þeim efnum er enn ástæða til að víkja að barna-
verkefni Ásmundar Einars. Þar voru fulltrúar allra
flokka kallaðir til í upphafi máls og á milli þeirra hef-
ur verið góð samstaða eins og við var að búast. Það
er erfitt að sjá tilefni til rifrildis þegar um hagsmuna-
mál barna er að ræða.
Hið sama á við í þessu tilviki.
Nú á fólk úr öllum þingflokkum að taka höndum
saman um hvernig bezt sé að takast á við þetta risa-
stóra verkefni.
Að sjálfsögðu þarf að kalla til fólk úr öllum geirum
samfélagsins sem vegna starfa sinna þekkir þessi
vandamál mæta vel.
Þetta tekur tíma og við sjáum ekki árangurinn á
skömmum tíma. En það verður að hefja verkið.
Katrín Jakobsdóttir forsætisráðherra er vel til þess
fallin að veita þessu verkefni forystu og koma því í
þann farveg að strax verði hafizt handa. Einhver ein-
staklingur sem býr yfir mikilli reynslu úr velferðar-
kerfi okkar þarf að taka að sér daglega stjórn þess-
arar vinnu og hafa sér til ráðuneytis hóp þingmanna
úr öllum flokkum á Alþingi.
Við höldum upp á hundrað ára afmæli lýðveldis
okkar eftir tæpan aldarfjórðung.
Það væri við hæfi að þá mætti öllum ljóst vera að
þetta mikla verkefni hefði verið til lykta leitt.
Það Ísland sem sjaldan sést
Rífum fátæktina
upp með rótum
og eyðum henni.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Franski rithöfundurinn FrédéricBastiat mælir gegn hvers kyns
viðskiptatálmunum af mikilli fimi.
Ég hef þegar rifjað hér upp sögur
hans af brotnu rúðunni og bænar-
skrá kertasteyparanna, en þar sýnir
hann, hversu fráleitt er að neita sér
um þann ávinning, sem hlotist getur
af frjálsum viðskiptum. Þriðja sag-
an er um Róbinson Krúsó á eyði-
eyjunni.
Bastiat rifjar upp, að Krúsó vill
smíða sér viðarborð, en hefur engin
ráð til þess önnur en höggva tré,
setja það fyrir framan sig og hefla
það sæmilega flatt báðum megin
með öxi sinni. Þetta tekur hann
tvær vikur, og á meðan verður hann
að lifa á matarforða sínum, og öxi
hans missir bit.
En Bastiat bætir við söguna.
Þegar Krúsó er að hefja öxina á loft
rekur hann augun í, að öldurnar
hafa kastað viðarborði upp á
ströndina. Hann verður hinn fegn-
asti og ætlar niður á strönd að hirða
borðið. Þá man hann skyndilega eft-
ir rökum tollverndarmanna. Ef
hann tekur borðið, þá kostar það
hann aðeins ferðina og burðinn með
borðið. En ef hann gerir sér borð
með öxi sinni, þá skapar það at-
vinnu handa honum í tvær vikur, og
hann fær um leið tækifæri til að
brýna öxina, jafnframt því sem
hann notar matarforða sinn og þarf
að útvega sér nýjan. Þess vegna er
skynsamlegast að fleygja borðinu
aftur í sjóinn.
Vitaskuld er breytni Krúsós frá-
leit. En Bastiat bendir á, að toll-
verndarmenn noti jafnan rök af
sömu ætt. Þeir vilji tálma innflutn-
ing vöru, sem sé ódýrari en hin inn-
lenda. Með því séu þeir að neita sér
um þann ávinning, sem reki á fjörur
okkar af því, að sumir geti framleitt
einhverja vöru ódýrar en við eða
landar okkar. Þeir breyta í raun
eins og Krúsó, þegar hann fleygir
viðarborðinu aftur í sjóinn og ham-
ast þess í stað við að hefla með
ófullkomnu verkfæri nýtt viðarborð
á tveimur vikum. Bastiat bendir
einnig á, að Krúsó hefði getað notað
þessar tvær vikur til að gera sér líf-
ið þægilegra eða skemmtilegra.
Enn eru þeir þó til, sem neita að
skilja hagkvæmni verkaskiptingar
og frjálsra viðskipta.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Róbinson Krúsó
og viðarborðið
VIÐSKIPTA
Viðskiptapúlsinn er hlaðvarpsþáttur um viðskipti og
efnahagsmál. Þar setjast blaðamenn ViðskiptaMoggans niður
ásamt góðum gestum og ræða stærstu viðskiptafréttir vikunnar
hverju sinni og hvað um er að vera í íslensku viðskiptalífi.
Þættirnir fara í loftið á miðvikudögum í kjölfar útgáfu ViðskiptaMoggans og eru
í samstarfi við Arion banka. Hlaðvarpið má nálgast á iTunes, Spotify og á öðrum
hlaðvarpsrásum. Þættirnir eru einnig aðgengilegir á mbl.is
VIÐSKIPTAPÚLSINN
VIÐSKIPTAPÚLSINN
NÝTTU
TÍMANN OG
FYLGSTU MEÐ