Læknablaðið - nov. 2020, Síða 12

506 L ÆK N A BL AÐIÐ 2020/106
R A N N S Ó K N
Lítið er hins vegar vitað um tengsl geðrænnar heilsu ungmenna
við launavinnu þeirra.
Algengt er að íslensk ungmenni vinni launaða vinnu samhliða
skólagöngu.17,18 Auk sumarvinnu, sem flest ungmenni stunda
frá 13-14 ára aldri, vinna mörg með skóla en slík vinna hefur
færst í aukana síðustu áratugi. Vinna með skóla er bæði kyn- og
aldurstengd. Stelpur vinna frekar með skóla en strákar og eldri
ungmenni frekar en þau yngri.17 Þá eru börn íslenskra foreldra
sem eru bæði með grunnskólamenntun líklegri til að vinna með
skóla en börn foreldra sem bæði hafa háskólamenntun.19 Ástæð-
urnar sem ungmennin gefa fyrir atvinnuþátttökunni eru fyrst og
fremst fjárhagslegar. Þau vilja afla tekna til að geta keypt og gert
ýmislegt sem tengist unglingamenningu samtímans.17 Að auki
þarf hluti þeirra á eigin tekjum að halda til að eiga fyrir nauðsynj-
um eins og kostnaði við skólagöngu, mat til heimilisins og jafnvel
fyrir húsnæði. Þannig greiðir um tíundi hver 13-15 ára og tæplega
helmingur 16-17 ára íslenskra ungmenna fyrir eina eða fleiri slíkar
nauðsynjar með tekjum fyrir vinnu með skóla.19
Stefnumótendur hafa löngum haft áhyggjur af því að vinna
ungmenna, og þá sérstaklega vinna með skóla, hafi slæm áhrif á
andlegan og líkamlegan þroska þeirra.17 Rannsóknir staðfesta að
áhyggjurnar eiga að einhverju leyti við rök að styðjast. Vinnuslys
eru tíðari meðal ungmenna en fullorðinna í vinnu og dæmi eru
um að slysin valdi alvarlegum áverkum og jafnvel dauðsfalli.20
Ungmenni sem vinna mikið með skóla eru líklegri til að finna
stundum eða oft fyrir stoðkerfiseinkennum en jafnaldrar þeirra
sem vinna ekki með skóla og á það sérstaklega við um stúlk-
ur.17,18 Þá hefur verið sýnt fram á neikvætt samband milli vinnu
með skóla og námsárangurs.17 Hvað varðar geðræna líðan sýnir
kanadísk rannsókn að unglingar sem vinna með skóla sofa að jafn-
aði minna en jafnaldrar þeirra sem ekki vinna.7 Hins vegar sýndi
bandarísk rannsókn frá því um aldamót ekki mun á þunglyndis-
einkennum unglinga eftir því hvort þau voru í vinnu eða ekki en
meðal þeirra sem voru í vinnu skiptu gæði vinnunnar úrslitum.
Slakar vinnuaðstæður eins og mikið vinnuálag og lítill sveigj-
anleiki milli vinnu og skóla juku líkur á þunglyndi og almennri
geðrænni vanlíðan.21 Þrátt fyrir þessi neikvæðu áhrif sem vinnan
getur haft, sýndi nýleg rannsókn að hvorki er staðið nægilega vel
að vinnuverndarfræðslu né öryggisþjálfun ungmenna í vinnu hér-
lendis.22
Hvað fullorðna varðar er það almennt svo að þátttaka á vinnu-
markaði ýtir undir velferð einstaklingsins og jákvæða geðræna líð-
an. Aðstæður í vinnu skipta þó sköpum en vellíðan í vinnu er háð
góðum og tryggum aðbúnaði á vinnustað sem einkennist meðal
annars af markvissri stjórnun, hæfilegu álagi, jákvæðum sam-
skiptum og ákveðnu frelsi til að stjórna eigin vinnu.23 Á hinn bóg-
inn sýna langtímarannsóknir að slæmar vinnuaðstæður geta leitt
til geðrænnar vanlíðunar og jafnvel
þunglyndis. Forsendur atvinnu-
þátttöku fullorðinna og unglinga
eru aftur á móti ólíkar. Ein megin-
forsenda atvinnuþátttöku fullorð-
inna er að afla sér lífsviðurvær sis
og hafa fullorðnir í flestum tilvik-
um valið sér starfsvettvang til fram-
búðar. Unglingar sinna hins vegar
tímabundnum störfum, yfirleitt
bera þau ekki ábyrgð á grunnframfærslu sinni og í flestum tilfell-
um er vinnan aukastarf með námi.17 Því má gera ráð fyrir að það
eitt og sér að vinna með skóla auki álagið í lífi unga starfsmanns-
ins og hafi þannig áhrif á geðræna líðan hans.21 Höfundum er hins
vegar ekki kunnugt um að tengsl geðrænnar líðanar ungmenna og
vinnu með skóla hafi verið skoðuð í íslensku samhengi og skortur
er á nýlegum erlendum rannsóknum á sviðinu.
Markmið þessarar rannsóknar var að nota tvíbreytugreiningar
til að skoða tengsl 6 einkenna geðrænnar líðanar, það er þreytu
eftir fullan svefn, svefnleysis, þunglyndis, kvíða eða spennu og
áhyggja eða dapurleika auk fjölþættrar geðrænnar vanlíðanar, við
umfang vinnu með skóla meðal íslenskra ungmenna eftir kyni,
aldri og fjárhagsstöðu foreldra. Notuð voru gögn úr spurninga-
könnun um vinnu 13-19 ára íslenskra ungmenna sem lögð var fyrir
í byrjun árs 2018. Spurningakönnunin er hluti af stærri rannsókn
á vinnutengdri heilsu og öryggi íslenskra ungmenna á vinnustað.
Byggt er á sjálfsmati á geðrænu einkennunum og er mælikvarðinn
því óháður því hvort viðkomandi hafi fengið klíníska greiningu
eða ekki. Kvarðinn hefur áður verið notaður í rannsóknum á vinnu
barna og unglinga17 og á geðrænni líðan fullorðinna í vinnu.24
Efniviður og aðferð
Þýði rannsóknarinnar eru öll 13-19 ára ungmenni á Íslandi. Úr
þeim hópi voru 2800 ungmenni valin til þátttöku með slembivali
úr Þjóðskrá. Löggjafinn leyfir ungmennum að vinna létt störf frá
13 ára aldri og miða lægri aldursmörkin í rannsókninni við það
ákvæði.17 Hærri aldursmörkin miða hins vegar við hefðbundin
lok framhaldsskóla. Í rannsókninni er vinna skilgreind sem öll
vinna sem laun eru þegin fyrir, óháð því hvar hún er stunduð.
Barnapössun og önnur launuð vinna í heimahúsum fellur því
undir rannsóknina. Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands sá um
framkvæmd rannsóknarinnar sem fór fram í febrúar til apríl 2018.
Hringt var í þátttakendur sem náð höfðu 18 ára aldri og leitað
eftir samþykki fyrir þátttöku en hringt var í forráðamenn þeirra
sem voru undir þeim aldri. Samþykki frá bæði forráðamanni og
ungmenninu sjálfu var skilyrði fyrir þátttöku ungmenna undir 18
ára aldri. Rafrænn spurningalisti með upplýsingabréfi var sendur
í gegnum tölvupóst eða farsímanúmer til þeirra sem samþykktu
þátttöku. Samtals svöruðu 1339 ungmenni könnuninni og var
svarhlutfallið því 48,6%. Þátttaka var ítrekuð með símhringing-
um og rafrænni áminningu. Kynjahlutfall þeirra sem svöruðu var
54,1% stúlkur og 45,9% drengir.
Í rannsókninni var stuðst við spurningalista sem hannað-
ur var fyrir rannsókn norrænu vinnueftirlitanna á vinnu nor-
rænna ungmenna.25 Matskvarðinn á geðrænni líðan var þróaður
í norrænu samstarfi um sálfélagslega þætti í vinnu fyrir tilstyrk
Norrænu ráðherranefndarinnar.24
Kvarðinn hefur áður verið notaður
í doktorsrannsókn á vinnu barna
og unglinga,17 rannsóknum Vinnu-
eftirlitsins24 og í rannsókninni
Heilsa og líðan Íslendinga.26 Spurt var
hversu oft á síðustu 12 mánuðum
svarendur hefðu fundið fyrir sálfé-
lagslegum einkennum á tvíeindum
kvarða; oft eða stundum / sjaldan
Markmi› flessarar rannsóknar var a› nota
tvíbreytugreiningar til a› sko›a tengsl 6 einkenna
ge›rænnar lí›anar, fla› er flreytu eftir fullan svefn,
svefnleysis, flunglyndis, kví›a e›a spennu og áhyggja
e›a dapurleika auk fjölflættrar andlegar vanlí›anar,
vi› umfang vinnu me› skóla me›al íslenskra
ungmenna eftir kyni, aldri og fjárhagsstö›u foreldra.