Læknablaðið - sep. 2020, Síða 20

406 L ÆK N A BL AÐIÐ 2020/106
Þegar orkuna skortir
– áhrif hlutfallslegs orkuskorts í íþróttum (RED-s)
á heilsu og árangur
Á G R I P
Mikilvægt er að íþróttafólk á öllum aldri tileinki sér mataræði sem styður
sem best við heilsu og vellíðan, þjálffræðilega aðlögun, endurheimt og
meiðslaforvarnir.
Tiltæk orka vísar til þeirrar orku sem stendur eftir fyrir grunnstarf-
semi líkamans þegar búið er að draga þá orku sem varið er við líkam-
lega þjálfun frá orkunni sem fæst úr fæðunni sem neytt er dag hvern.
Hlutfallslegur orkuskortur í íþróttum (Relative Energy Deficiency in
Sport, RED-s) stafar af viðvarandi skorti á tiltækri orku og hefur víðtæk
áhrif á íþróttafólk, óháð kyni og getustigi. Áhrif RED-s geta meðal annars
falið í sér skerðingu á efnaskiptahraða, hormónastarfsemi og tíðahring
kvenna, beinheilsu, ónæmisvörnum, nýmyndun próteina og starfsemi
hjarta- og æðakerfis. Slíkar truflanir á líkamsstarfsemi geta haft nei-
kvæð áhrif á heilsu og íþróttaárangur til lengri og skemmri tíma.
Þekkt er að RED-s getur átt sér mismunandi orsakir og birtingar-
myndir. Samkvæmt erlendum rannsóknum er algengi breytilegt eftir
íþróttagreinum og sérhæfingum innan þeirra en áhættan er talin hvað
mest í úthaldsíþróttum, fagurfræðilegum íþróttum og þyngdarflokka-
íþróttum.
Greinin tekur saman þekkingu á áhrifum RED-s á heilsu og árangur,
mikilvægi skimunar og snemmbærs inngrips. Þörf er á rannsóknum á
RED-s meðal íslensks íþróttafólks sem gætu lagt grunninn að íslenskum
ráðleggingum auk þess að efla forvarnir og meðferð.
Birna Varðardóttir1 doktorsnemi í íþrótta- og heilsufræði
Sigríður Lára Guðmundsdóttir1 íþrótta- og heilsufræðingur
Anna Sigríður Ólafsdóttir1 næringarfræðingur
1Deild heilsueflingar, íþrótta og tómstunda, menntavísindasviði Háskóla Íslands.
Fyrirspurnum svarar Birna Varðardóttir, biv8@hi.is
Inngangur
Reglubundin hreyfing og þátttaka í skipulögðu íþróttastarfi hefur
margvísleg jákvæð áhrif á heilsu, líðan og árangur í leik og starfi.
Að mörgu er þó að huga og miklu máli skiptir að þjálfunarmagn,
orku- og næringarefnainntaka, sem og önnur heilsuhegðun, styðji
sem best við heilsu- og árangurstengda þætti.1,2 Sé það ekki raun-
in er hætt við að jákvæð áhrif íþróttaiðkunar geti með tímanum
snúist upp í andhverfu sína.1,3 Tiltæk orka (energy availability) er
lykilhugtak í íþróttanæringarfræði og tengdum vísindum, og vís-
ar til þeirrar orku sem stendur eftir fyrir grunnstarfsemi líkamans
þegar búið er að draga þá orku sem varið er við líkamlega þjálfun,
frá orkunni sem fæst úr fæðunni sem neytt er dag hvern. Tiltæk
orka er sett fram sem hitaeiningar (kkal) á hvert kg af fitufríum
vöðamassa (FFM):
Tiltæk orka = orkuinntaka (kkal) – orkunotkun við þjálfun (kkal) / FFM (kg).4
Næg tiltæk orka styður við heilsu og árangur í víðasta skilningi en
viðvarandi orkuskortur veldur takmörkunum á almennri líkams-
starfsemi, vexti og þroska.4,5 Hugtakið ,Þrenna íþróttakonunnar -́
(Female Athlete Triad) hefur löngum verið notað til að lýsa sam-
bandi tiltækrar orku, beinþéttni og tíðahrings hjá íþróttakonum.6
Rannsóknir síðustu ára hafa leitt í ljós að lífeðlisfræðileg áhrif
skertrar tiltækrar orku eru talsvert umfangsmeiri en þrennan ger-
ir grein fyrir og geta komið fram hjá öllu íþróttafólki, óháð kyni.
Sú vitneskja leiddi til þess að Alþjóða Ólympíunefndin (IOC) setti
fram víðara hugtak um hlutfallslegan orkuskort í íþróttum (Relati-
ve Energy Deficiency in Sport, RED-s) árið 2014, sem lýsir áhrifum
of lítillar tiltækrar orku á heilsu og íþróttaárangur til skemmri og
lengri tíma.7 Til einföldunar verður vísað til hlutfallslegs orku-
skorts sem RED-s hér eftir.
Orsakir RED-s geta verið margvíslegar, allt frá erfiðleikum með
að uppfylla orkuþarfir vegna mikils æfingaálags til öfgakenndra
þyngdartapsaðferða, óheilbrigðs sambands við mat og þjálfun
auk klínískra átraskana.4,7 Algengi RED-s hefur verið metið allt
að 60% hjá íþróttafólki en virðist mjög breytilegt milli ólíkra
íþróttagreina og jafnvel sérhæfingar innan þeirra.4,8,9 Áhættan
er talin hvað mest í úthaldsíþróttum, fagurfræðilegum íþróttum
(til dæmis fimleikum og listdansi) og þyngdarflokkaíþróttum (til
dæmis júdó og glímu) þar sem mögulegir áhættuþættir geta ver-
ið kröfur tengdar líkamsþyngd, útliti og líkamslögun samhliða
miklu þjálfunarálagi.7,10,11 Vandamál sem þessi geta þó komið fram
hjá einstaklingum í öllum íþróttagreinum og á mismunandi get-
ustigum.7,8,12
Markmið þessarar greinar er að gera grein fyrir stöðu þekk-