Morgunblaðið - 14.11.2020, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. NÓVEMBER 2020
Kirkjuteigur 7, 230 Reykjanesbæ
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is
Vel staðsett og töluvert endurnýjað 6 herbergja
einbýlishús á tveimur hæðum ásamt bílskúr.
Fleiri myndir og lýsing á eignasala.is.
Jóhannes Ellertsson
Löggiltur fasteignasali – s. 864 9677
Júlíus M Steinþórsson
Löggiltur fasteignasali – s. 899 0555
Verð kr. 49.500.000 155,9 m2
Elstu heimildir um germönsk mál eru frumnorrænar áletr-anir sem ritaðar voru með rúnaletri. Rúnastafrófið ernefnt fúþark eftir sex fyrstu rúnunum og á elstu tíð (150-550 e.Kr.) hafði
kerfið 24 rúnir. Frum-
norrænar rúnaristur eru fá-
ar, knappar og brota-
kenndar og sumar ærið
torskildar enda merkir orð-
ið rún „leyndardómur“.
Frægust er áletrunin á
gullhorni frá Gallehus á
Jótlandi sem talin er vera
frá um 400 e.Kr.
ek hlewagastiz holtijaz
horna tawido.
Á íslensku væri þessi
setning svona: „Ég Hlégest-
ur Hyltir táði hornið.“ Auk-
nefnið Hyltir á líklega við
mann frá Holti (holt merkti
upphaflega „skógur“). Hlé-
gestur segir frá því að hann
hafi gert hornið og þá
væntanlega áletrunina líka.
Það virðast ekki ýkja
merkilegar upplýsingar
enda hefur þessi texti verið
kallaður „bragðlaus undir-
skrift handverksmanns“.
Raunar eru gullhornin tvö;
annað 87 cm langt en hitt
55 cm, bæði fagurlega
skreytt. Áletrunin er á því
minna en þess er ekki getið
hver gerði hitt. Sögnin ta-
wido „gerði“ á sér ekki
beina samsvörun í íslensku en ef hún hefði varðveist væri hún í
nafnhætti tá (sbr. gotnesku taujan „gera“), þátíð táði. Þótt um sé að
ræða aðalsetningu er sögnin aftast líkt og í aukasetningum í þýsku.
Orðaröðin kann að helgast af því að þrátt fyrir hversdagslegt inni-
hald er textinn bundinn saman með ljóðstöfum, tveimur stuðlum
(hlewagastiz – holtija) og höfuðstaf (horna). Hin „þrískipta grein“
stuðlanna var einkenni á forngermönskum kveðskap sem hefur lifað
í íslensku einni fram á þennan dag og tókst m.a.s. ekki að deyja al-
veg á atómöld. Hér er rétt að minna á stórmerka doktorsritgerð
Ragnars Inga Aðalsteinssonar, Tólf alda tryggð: Athugun á þróun
stuðlasetningar frá elsta þekktum norrænum kveðskap fram til nú-
tímans (2010). Niðurstaðan þar er að stuðlasetning sé í grunninn ná-
kvæmlega sú sama nú og hún var á dögum Egils Skallagrímssonar.
Vitnisburður elstu rúnaáletrana sýnir að þessi hefð nær í raun enn
lengra aftur, nálega tvær þúsaldir. Stuðlasetningin er dæmi um óá-
þreifanlegan menningararf í íslensku og ætti fyrir löngu vera komin
á heimsminjaskrá Menningarmálastofnunar Sameinuðu þjóðanna
(UNESCO).
Annars eiga gullhornin frá Gallehus sér ævintýralega sögu.
Stærra hornið fannst árið 1639 en það minna (með áletruninni)
tæpri öld seinna, 1734. Þeim var stolið 1802 og þjófurinn bræddi
hornin upp. Til allrar hamingju voru til teikningar af gripunum og af
þeim voru gerðar eftirlíkingar sem nú er að finna á söfnum í Dan-
mörku. Afsteypunum var aftur stolið tvisvar sinnum (1993 og 2007)
en það er önnur saga. Almennt hafa fræðimenn fyrir satt að rúna-
ristan á minna horninu sé ósvikin og er fornlegt málfarið á henni til
marks um það. Afar ólíklegt er að nokkur maður á fyrri hluta 18.
aldar hefði verið nógu vel að sér um rúnir og frumnorrænt málstig
til að geta falsað slíkan texta.
Tveggja þúsalda tryggð
Tungutak
Þórhallur Eyþórsson
tolli@hi.is
Kristen Svensdatter
fann gullhorn við
Gallehus 1639.
Nú berast enn fréttir af vinnubrögðum ogmeðferð á fólki á opinberri stofnun, aðþessu sinni Arnarholti, fyrir hálfri öld, semvekja óhug hjá fólki. Slíkar upplýsingar
hafa komið fram við og við um alllangt skeið vegna
annarra opinberra stofnana og leitt til greiðslu svokall-
aðra „sanngirnisbóta“.
En hvað getur leitt til slíkra vinnubragða gagnvart
fólki sem á undir högg að sækja, hér í okkar samfélagi?
Í Kastljósi RÚV sl. miðvikudagskvöld hafði Héðinn
Unnsteinsson, formaður Geðhjálpar, orð á því að ein
skýring á því gæti verið ríkjandi viðhorf á hverjum
tíma.
Það er töluvert til í því, eins og raunar mátti sjá á
mynd, sem birtist með frétt RÚV um málið, upp úr
skýrslu um Arnarholt, þar sem m.a. var tilgreindur
fjöldi svokallaðra „fávita“. Þetta orð er til allrar ham-
ingju nánast horfið úr íslenzku
máli en var algengt fyrir hálfri öld
og áður. Þá var líka talað um „fá-
vitahæli“. Orðið sjálft segir alla
söguna um viðhorfið til tiltekinna
einstaklinga á þeim tíma og þarf ekki að hafa um það
mörg orð.
Um „ríkjandi viðhorf“ fyrr á tíð má nefna nokkur
dæmi.
Snemma á 20. öldinni tíðkaðist það hjá svonefndum
„betri borgurum“ í Reykjavík, sem höfðu átt þátt í því
að konur urðu barnashafandi utan hjónabands að senda
þær til Kaupmannahafnar til þess að eignast börnin.
Þar var þeim svo komið fyrir á heimilum fyrir mun-
aðarlaus börn. Sum þeirra komu til Íslands aftur, önn-
ur aldrei.
Á þeim árum og alveg fram yfir miðja 20. öldina var
það talinn svartur blettur á börnum að vera fædd utan
hjónabands. Þau voru talin „óskilgetin“. Fyrir sum
þeirra var sá stimpill þung byrði að bera nánast alla
ævi. Önnur náðu því að verða þjóðkunnir borgarar og
þá var þetta orð gleymt og grafið.
Fyrir um átta áratugum sat þjóðkunnur maður við
dánarbeð föður síns (sem líka var þjóðkunnur) en hafði
aldrei viðurkennt faðernið fyrr en þá, þegar komið var
að leiðarlokum. Þeir skildu sáttir.
Á styrjaldarárunum síðari komu bæði brezkir og
bandarískir hermenn hingað til lands. Þá varð til nýtt
hugtak. „Ástandið“. Konur, sem höfðu verið í vinfengi
við erlenda hermenn voru sagðar vera „í ástandinu“.
Hvernig brást samfélag okkar við því „ástandi“.
Slíkum konum var safnað saman og þær fluttar í hús
í Reykholtsdal og geymdar þar, nánast eins og í fang-
elsi.
Sá snúningastrákur á Hæl í Flókadal í fimm sumur,
nokkrum árum seinna, sem hér skrifar, heyrði aldrei
minnst á þessa geymslu í sveitinni og vissi ekkert af
þessu fyrr en fyrir nokkrum árum.
Útlendingar voru almennt litnir hornauga, fram yfir
miðja 20. öldina. Skömmu fyrir aldamót fyrir rúmlega
120 árum, var ung bóndadóttir á Vestfjörðum áminnt
opinberlega í kirkju af presti fyrir lauslæti. Hún hafði
eignast barn með norskum hvalfangara. Löngu síðar
var talið að faðir hennar hefði beðið prestinn um að
veita dóttur sinni þessa áminningu, vegna þess að
barnsfaðirinn væri útlendingur.
Eftir að þeim Íslendingum fjölgaði, sem fóru til
náms til útlanda, gerðist það æ oftar að þeir komu
heim með maka. Ætla hefði mátt að landsmenn hefðu
þolað maka frá öðrum norrænum ríkjum en það var
upp og ofan. Fyrir nokkru talaði ég á fjarfundi Rotary-
klúbbs Seltjarnarness um þá spurningu, hvort við
byggjum í fordómafullu og þröngsýnu samfélagi. Af því
spunnust líflegar umræður og ein fundarkona sagði frá
því, að það hefði verið erfitt fyrir
móður hennar, sem kom frá Nor-
egi, að samlagast íslenzku sam-
félagi.
Og jafnvel þegar komið var fram
yfir miðja síðustu öld var það alvarlegt mál, ef hör-
undslitur maka var dekkri en okkar.
Þetta eru nokkur dæmi um það að „ríkjandi viðhorf“
fyrr á tíð hafi verið fordómafull og einkennst af þröng-
sýni.
En fleira kemur til.
Þegar þeir atburðir voru að gerast á Arnarholti, sem
nú hefur verið upplýst um, var það óskráð regla í fjöl-
skyldum á Íslandi að tala ekki um geðveiki, sem upp
kom í fjölskyldum. Það var ekki fyrr en fyrir ald-
arfjórðungi eða svo, að ungt fólk, aðallega konur, en
einn og einn karl, fóru að leggja leið sína á ritstjórn
Morgunblaðsins og óskuðu eftir birtingu á greinum um
geðveiki og geðveika. Í þeim hópi var m.a. fyrrnefndur
formaður Geðhjálpar. Smátt og smátt leiddi framtak
þessa unga fólks til þess að umræður um málefni geð-
veikra eru nú opnar í okkar samfélagi og enginn þarf
lengur að loka sig inni með skömm af þeim ástæðum.
Hið sama átti við um alkóhólisma, eitt mesta böl í lífi
fjölskyldna hér og annars staðar. Á áttunda áratug síð-
ustu aldar tóku nokkrir alkóhólistar höndum saman um
að snúast gegn þessu böli og úr varð SÁÁ.
Um málefni samkynhneigðra má segja svipaða sögu.
Þau brutu sjálf af sér þá hlekki.
Hér hafa verið nefnd nokkur dæmi, sem styðja við
þá skoðun, að íslenzkt samfélag hafi verið bæði for-
dómafullt og þröngsýnt fyrr á árum og að sú meðferð,
sem einstakir hópar urðu fyrir á opinberum stofnunum
hafi að einhverju leyti átt sér rætur í „ríkjandi við-
horfum“.
Hvernig ráðum við bót á þessum alvarlegu veik-
leikum í samfélaginu?
Með opnum umræðum. Þess vegna skiptir máli, að
allt sem vitað er um Arnarholt sé birt og að ítarleg
rannsókn fari fram á því, sem þar gerðist af hálfu op-
inberra aðila.
Eftir stendur svo þessi spurning:
Hvar er eitthvað þessu líkt að gerast nú án þess að
við tökum eftir því?
Fordómar og þröngsýni
Hvar er „Arnarholt“ nú?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Næsta mánudag á bandarískiheimspekingurinn Robert No-
zick afmæli. Hann fæddist 16. nóv-
ember 1938 og lést langt fyrir aldur
fram 23. janúar 2002. Í væntanlegri
bók á ensku um frjálslynda og
íhaldssama stjórnmálahugsuði segi
ég frá kynnum okkar, en við áttum
merkilegar samræður um heima og
geima. Bók Nozicks, Stjórnleysi,
ríki og staðleysur (Anarchy, State
and Utopia), vakti mikla athygli,
þegar hún kom út 1974. Í fyrsta
hlutanum svaraði hann stjórnleys-
ingjum og sýndi fram á, að ríkið
gæti sprottið upp án þess að skerða
réttindi einstaklinganna. Í öðrum
hlutanum svaraði hann jafn-
aðarmönnum og leiddi rök að því,
að ekkert ríki umfram lágmarks-
ríkið, sem fengist aðeins við að
halda uppi lögum og rétti, væri sið-
ferðilega réttlætanlegt. Í þriðja
hlutanum bendir hann á, að innan
lágmarksríkisins geti menn auðvit-
að stundað sósíalisma, stofnað sitt
eigið draumríki, svo framarlega
sem þeir neyði aðra ekki inn í það.
Nozick telur, að hver maður sé
tilgangur í sjálfum sér og hann
megi ekki nota eingöngu sem tæki
fyrir aðra. Hann andmælir þess
vegna nytjastefnu, sem telur til-
gang heildarinnar vera sem mesta
ánægju sem flestra. Þetta getur
kostað það, að einstaklingi sé fórn-
að fyrir heildina. En er ánægjan
eftirsóknarverð í sjálfri sér? Nozick
ímyndar sér vél, sem við gætum
stigið inn í og valið þar um lífs-
reynslu að vild, til dæmis ánægjuna
af að hafa samið stórkostlegt tón-
verk, drukkið höfug vín og eignast
góða vini. Engar hliðarverkanir
væru af dvölinni, og við gætum val-
ið á tveggja ára fresti, hvort við
vildum halda vistinni áfram. Mynd-
um við stíga inn í þessa ánægjuvél?
Nei, svarar Nozick, því að við vilj-
um vera eitthvað og gera eitthvað
sjálf, ekki lifa í manngerðum veru-
leika.
Ánægjuvél Nozicks er hugvits-
samleg, en ég er dálítið hissa á, að
enginn fræðimaður skuli hafa bent
á, að þýski heimspekingurinn Frie-
drich Paulsen setti fram svipað
dæmi, nema hvað hann hugsaði sér
ódáinsdrykk, en ekki vél, í Siðferð-
islögmálum (System der Ethik), II.
bók, II. kafla, 4. grein (Berlin
1889).
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Ánægjuvél Nozicks