Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2003, Qupperneq 96

Múlaþing
Útlendar fyrirmyndir
Hrafnkell er ekki einungis héraðsríkur
eins og aðrir ójafnaðarmenn heldur stendur
goðorðsmönnum um land allt stuggur af
honum. Afstaða þeirra til hans á alþingi
minnir á þann ótta sem þegnum bauð jafnan
af harðráðum þjóðhöfðingja. Vamaðarorð
Þorgeirs í eyru Sáms að þingslitum, áður en
féránsdómur er háður, gefa í skyn óvenju
mikil völd Hrafnkels og áhrif: „Slíkan
ægishjálm get eg að hann beri af flestum
sem áður nema þú hljótir að fara nokkm
lægra.“ Það er því ekki að ófyrirsynju að
menn hafa látið sér til hugar koma að
mannlýsing hans sé að einhverju leyti
sniðin eftir útlendum fyrirmyndum.
Fyrir allmörgum árum dró ég athygli að
orðbragði Hrafnkels sögn og hugmyndum
sem svipar víða til Alexanders sögu; en henni
sneri Brandur Jónsson ábóti (d. 1264) á sína
tungu.18 Mér kom þá til hugar að hann kynni
að vera höfundur Hrafnkels sögu, enda
virðast einstaka drættir í lýsingu Hrafnkels
vera þegnir þaðan; heildarlýsing höfðingjans
stendur þó á fleiri stoðum. Hér að framan hef
ég dregið athygli að nokkrum atriðum sem
eru svipuð í báðum sögum, og er Hrafnkels
saga þá auðsæilega þiggjandi. Um Hrafnkel
segir á einum stað: ‘Hann þröngdi undir sig
Jökulsdalsmönnum til þingmanna’ sem
kemur nokkuð annarlega fyrir sjónir, enda
gefur það alranga hugmynd um samband
goða og þingmanna á tíundu öld. Sama orð-
tak vekur enga undrun þegar Alexander er
varaður við: ‘En þú þarft eigi það að ætla að
þeir verði þér tryggvir er þú þröngvir undir
þig með ofurefli.’ Mesti hertogi í sögu ver-
aldar sigraði margar þjóðir og yfirleitt
þröngdi hann þeim undir sig; fáir vildu gerast
þegnar hans af frjálsum vilja. Svipuðu máli
gegnir um orðtakið að leggja undir sig (land,
þjóðir) sem kemur fyrir á milli fjörutíu og
fimmtíu sinnum í Alexanders sögu og mun
því hvergi vera of aukið í þeirri bók. Öðru
vísi hagar til um ffásögn Hrafnkels sögu af
uppgangi Hrafnkels austan heiðar; þess er
getið að allir urðu að heita honum sínu lið-
sinni. ‘Hann hét þeim sínu liðsinni og trausti
og lagði svo undir sig allt fyrir austan Lagar-
fljót’
Theodore M. Andersson hefur borið
Hrafnkel saman við Nebúkadnesar konung í
Daníelsbók sem verður að þola þá hirtingu
fyrir drambsemi sína að vera hrakinn í
vesöld frá völdum og mannfélaginu sjálfu
en hverfúr þó heim aftur eftir sjö ár heill á
skapsmunum.19 Hvorki Nebúkadnesar né
aðrir konungar sem Andersson nefnir í
fróðri grein munu þó hafa vakað fyrir höf-
undi Hrafnkels sögu, enda er skylt að miða
helst við ritningar sem víslega voru kunnar
hérlendis á þrettándu öld.
Miklu vænlegri til samanburðar við
Hrafnkels sögu er Rómverja saga sem mun
hafa komist á íslensku þegar á tólftu öld.20 í
henni eru þýðingar á tilteknum köflum úr
sagnaritum tveggja rómverskra höfunda,
sem íslenskir skólapiltar lásu forðum í því
18Sjá kverið Hrafnkels saga og Freysgyðlingar (Reykjavík 1962). Brandur ábóti var einhver mesti andans maður í Austfirðinga-
fjórðungi á þrettándu öld. Um tengsl hans við Valþjófsstaði í Fljótsdal er fjallað á bls. 29-30, 35-6 og víðar, en þar bjuggu nánir
ættmenn Brands ffá því á síðara hluta tólftu aldar og fram yfir miðja hina þrettándu. Á skyldleika Hrafnkels sögu og Alexanders
sögu mætti ærið margt segja, en nú skal snögglega minna á að orðtökin að ofsa sér til vansa og að hafa bein í hendi koma
hvergi fyrir að fomu nema í þessum tveim sögum.
19Theodore M. Andersson, ‘Ethics and Politics in Flrafnkels saga.’ Scandinavian Studies. Vol. 60 (Spring 1988), bls. 267-309.
20Skylt er að minnast hér tveggja rita: Jakob Benediktsson, Catilina and Jugurtha by Sallust and Pharsaíia by Lucan in Old Norse:
Rómverja saga. AM 595a-b, 4to (Kobenhavn 1980). Dietrich Hofmann, ‘Accessus ad Lucanum: Zur Neubestimmung des
Verháltnesses zwischen Rómverja saga und Veraldar saga.’ Sagnaskemmtun. Studies in Honour ofHermann Pálsson. Edited by
Rudolf Simek, Jónas Kristjánsson & Hans Bekker-Nielsen (Wien 1986), bls. 121-51.