Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2003, Blaðsíða 97

Hrafnkell Freysgoði
skyni að auka þekkingu sína á latneskri
tungu.21 Að einu sérstöku leyti svipaði hinu
forna Rómaveldi til íslenskrar stjórnskip-
anar á þjóðveldisöld: Konungsleysi auð-
kenndi bæði þessi menningarríki, þótt þau
væru annars býsna ólík hvort öðru. Islenskir
ritsmiðir á þrettándu öld virðast hafa áttað
sig á þeim ótta sem Rómverjum stóð
forðum af valdamiklum og metnaðarfullum
höfðingjum sem vildu verða konungar yfír
ríkinu. Rétt er að nefna dæmi.
I Rómverja sögu er lýst manni sem er
mannaður vel ekki síður en Hrafnkell og
metorðagjarn að sama skapi: ‘En þó að
nógir mannkostir væru í brjósti Metelli, þeir
er góðum mönnum væri æskjandi þá var
með honum sá löstur er flestum fylgir tign-
armönnum, ofmetnaðurinn, að hann vildi
sig mestan’ (33-34). Fyrr í sögunni (4.-5.
bls.) flytur Memmius magnaða ræðu gegn
Júgurthu og varar við þeim hættum sem
steðja að rómverska lýðveldinu frá mönn-
um sem fremja glæpi vítislaust, sem sé án
þess að hljóta neina refsingu fyrir.22 Nú skal
minna á ummæli Þorkels um Hrafnkel:
‘Vinnur hann annað óverkan að öðru og vill
öngum manni sóma unna,’ þar sem skáletr-
aða orðið merkir ‘glæp’. Vítisleysi glæp-
anna, þeirra sem Júgurtha hafði framið telur
Memmius vera hættulegt ríkinu sjálfu.
Þegar sækir fram í ræðuna varpar hann
fram svofelldri spurningu: En hvað er það
að gjöra allt vítislaust nema það að sá er
konungur?23 í ljósi slíkra hugmynda er auð-
velt að átta sig á þeirri miskunnarlausu
kröfu Þjóstarssona að Hrafnkel skuli taka af
lífi. Að hyggju þeirra er hann einn af þeim
harðstjórum sem geta vegið menn vítis-
laust.24
Hér er komið að kjarna málsins: Kon-
ungum einum leyfist að fremja glæpi án
refsingar og bóta. Hrafnkell og aðrir höfð-
ingjar sem hér voru nefndir að framan
áskildu sér einmitt rétt til að drepa menn án
þess að greiða neinar bætur fýrir vígin.
Slíkan rétt eignuðu konungar sér, svo sem
ráða má af Konungs skuggsjá:25 ‘Nú er það
fýrst til andsvara að konungurinn á allt
ríkið og svo allt fólkið er í er ríkinu.’ I sama
riti (109) er óhlýðni við yfirmann talin ein-
hver hinn versti glæpur sem menn gátu
unnið: ‘Eigi er ein sök þyngri en veita
óhlýðni yfirboða sínum; ’ konungur þurfti
ekki að að hafa áhyggjur af harðri refsingu
fyrir slíkt afbrot: ‘Nú skal konungur höggva
hvern utan öfund með réttri refsing ’ (Kgs
124), enda hikar Hrafnkell ekki við að
höggva Einar heimamann sinn fyrir
óhlýðni: ‘Hví reiðstu því hrossi er þér var
bannað, þar er nóg voru mörg til er þér var
lofað að ríða?’ spyr Hrafnkell áður en hann
banar smalamanni með öxi sinni. Hann
telur sig hafa fullan rétt til að fremja slíkt
manndráp án þess að vera skyldur að bæta
f'yrir.26 Meðferð Hrafnkels á Einari smala-
manni verður auðskýrð þegar kenningar
Konungs skuggsjár eru hafðar í huga.
2 ^Gaius Sallustius Crispus (86-35/34 f. Kr.) samdi tvö af þessum ritum: Styrjöldina við Catilínu og Styrjöldina við Júgurthu,
en þriðja ritið Borgarastyrjöldin er eftir Marcus Annaeus Lucanus (39-65 e. Kr.).
2?
^Orðið víti merkti 'refsingu'
^Þetta má teljast þokkaleg þýðing á setningu í Styrjöldinni við Júgurtha (xxxi 27), þótt þar sé ekki um spurdaga að ræða: 'Nam
impune quae lubet facere, id est regem esse.'
^Sjá grein mína 'Glæpur og refsing í Hrafnkels sögu.' Studien zur Islándersaga. Festschrift fur Rolf Heller. Hg. von Heinrich
Beck und Else Ebel (Berlin - New York 2000), bls. 119-34.
25
JKonungs skuggsjá. Utg. Ludvig Holm-Olsen. Onnur útgáfa (Oslo 1983), bls. 42.
^Nýlega birti Sveinbjöm Rafnsson langa grein: 'Um Hrafnkels sögu Freysgoða, heimild til íslenskrar sögu.' Saga. Tímarit
Sögufélags XXXVI (1996), bls. 33-84. í henni tekst hann á hendur að verja dráp Einars og kemst að þeirri kynlegu 95
niðurstöðu að piltur hafl framið lagalega glæp með því að ríða vildarhesti húsbónda síns. Síðan bætir Sveinbjöm við:
Spyrja má hvemig Hrafnkell goði geti orðið sekur maður fyrir að drepa þjóf (bls. 55).