Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2016, Qupperneq 67

Berggrunnur Breiðuvíkur
öskjubrún sem kortlögð hefur verið af svignun
jarðlaga í tindum Víðidalsfjalls og Grenmós
í norðaustri, en í Efrisléttum og Herjólfsvík í
suðri. Þvennál öskjunnar milli þessara banna
er um 10 km. Ti 1 samanburðar er langstærsta
íslenska askjan, Torfajökulsaskjan, 18 km
löng og 13 km breið (Kristján Sæmundsson,
1982). Þar sem sáhluti öskjubrúnarinnar, sem
hér hefur verið getið, lýsir sér með svignun
jarðlaga er talið að askjan sé mynduð við sig
en ekki brot, þrátt fyrir að nokkur misgengi
séu til staðar við ásinn sem jarðlögin bogna
um. Lóðrétt færsla um misgengin er mest
nokkrir tugir metra og aðeins í einu tilfelli
fellur sá sprungubarmur sem innar liggur,
miðað við öskjuna. Samkvæmt Walker (1984)
er mögulegt að þar sem hringsprungur (sem
misgengin gætu verið) fmnist í tengslum
við öskjusig, komi þær í kjölfar svignunar.
Heildarsig öskjunnar er áætlað um 600 m.
Öskjusig verður við að kvikuhólf tæmast örar
en fyllist í þau neðan úr möttli jarðar, og við
það gefa jarðlögin yfir kvikuhólfínu eftir og
síga (Kristján Sæmundsson, 1982). Algengt
er talið að öskjur myndist í nokkrum lotum og
svignun í hvert sinn haldist í hendur við það
kvikumagn sem kemur upp í gosum hverju
sinni (Walker, 1984; Kristján Sæmundsson,
1982). Líklegt er að þetta eigi við um Breiðu-
víkuröskjuna og að heildarsig hafi ekki átt sér
stað í kjölfar eins goss. Askja í Dyngjufjöllum
er t.d. ekki talin hafa myndast við einn atburð
heldur við endurtekin spmngugos (Kristján
Sæmundsson, 1982). Endurris Breiðuvíkur-
eldstöðvarinnar virðist ekki hafa átt sér stað
að lokinni öskjumynduninni þar sem engin
merki eru um að öskjubotninn hafí lyftst á
ný að henni lokinni. Kvika sú er fæddi af
sér þær myndanir sem era yngri en askjan
hefur því ekki valdið því að kvikuhólfið sem
yfirbyggingin seig ofan í þendist út með til-
heyrandi risi öskjubotnsins. Algengast er,
þegar gýs að lokinni öskjumyndun, að gosop
sé ýmist staðsett miðlægt innan öskjunnar eða
að gosop raði sér í mjög ákveðna beina línu,
eða á línulegt svæði, og fylgi þar með ríkjandi
spennusviði (Walker, 1984). A þetta vel við
hraungúlinn Hvítafjall, sem komið hefur upp í
lok öskjumyndunarinnar, og liggur tiltölulega
miðlægt innan öskjunnar, auk þess sem súru
bergeiningarnar sem mynda Bálksfjallaraðir
liggja í stefnu ríkjandi spennusviðs í þessum
Iandshluta.
Hlutfall súrs og ísúrs bergs sem tilheyrir
Breiðuvíkureldstöð er talsvert hærra en áætlað
hefur verið fyrir neógenar megineldstöðvar.
Walker (1963) áætlar að almennt samanstandi
neógenar megineldstöðvar af um 20% súru
bergi og líklega um 10% ísúru bergi, til móts
við basalt. Áætluð hlutföll innan rannsóknar-
svæðisins eru aftur á móti um 35% súrt berg
(hraun og flikruberg) og 15% ísúrt berg.
Athuga þarf þó í þessu samhengi að svæðið
sem kortlagt var, nær ekki yfir allt áhrifasvæði
Breiðuvíkureldstöðvar þannig að áætluð hlut-
föll eiga ekki við alla eldstöðina. Þau sýna þó
að óvenjulega mikið magn ísúrs og súrs bergs
fínnst innan Breiðuvíkur.
Ljóst er að magn súrra bergmyndana á
Víkum er óvenjulegt fyrir Island og einsdæmi
íyrirneógenajarðlagastaflann. Einungis virð-
ist hægt að bera það saman við þéttleika og
magn súrs bergs á Torfajökulsvæðinu. Hvort
um er að ræða eina stóra megineldstöð með
fímm eldvirknismiðjum eða fímm sjálfstæðar
megineldstöðvar (líkt og varpað var fram af
Lúðvíki E. Gústafssyni o.fl., 1989) er spurning
sem frekari rannsóknir kunna að varpa ljósi á.
Séu þetta fimm sjálfstæðar megineldsöðvar
er ljóst að þéttleiki þeirra, um ein á hverja
500 km2, fer langt fram úr áætlunum Wal-
kers (1963) um að þéttleiki megineldstöðva
á neógenu svæðunum sé almennt ein á hverja
1.040 km2 (400 mi2).
Basísk og ísúr eldvirkni hefur verið ráð-
andi lengst af í sögu Breiðuvíkureldstöðv-
arinnar, en súr kvika virðist hins vegar fyrst
koma fyrir í einhverju magni undir lok
65