Bændablaðið - 10.02.2022, Blaðsíða 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 10. febrúar 202216
Ástin
Þrátt fyrir að fiskar hafi kalt blóð
lifa þeir fjörugu ástarlífi margir
hverjir ef svo mætti að orði komast.
Atferli þeirra við mökun er marg-
víslegt og sumir annast egg eftir
hrygningu og jafnvel ungviðið líka.
Fyrir allmörgum árum kom út
skáldsagan Ástin fiskanna eftir
Steinunni Sigurðardóttur. Sú saga
er ekki til umfjöllunar hér en titill
bókarinnar er fenginn að láni sem
fyrirsögn þessarar greinar. Hann
leiðir hugann að því að fiskar, eins
og önnur dýr og lífríkið allt, þurfa
að hafa einhver ráð með að fjölga
sér og viðhalda stofninum.
Æxlun fiska er fjölbreyttara og
flóknara atferli en fólk gerir sér
almennt grein fyrir. Það er því við
hæfi að fjalla um þetta efni hér enda
skiptir miklu máli fyrir íslenskan
sjávarútveg að vel takist til um
stefnumót hængs og hrygnu og öll
þeirra atlot. Fleiri þættir, svo sem
aðstæður í umhverfi og afrán, ráða
svo mestu um endanlega nýliðun
fiskistofna en það er önnur saga.
Hér á eftir verða nefnd nokkur
dæmi um hvernig fiskar fjölga sér
með ýmsum hætti en sú upptalning
er þó hvergi tæmandi. Fyrst verður
þó vikið örlítið að líffræði fiska
svona rétt til glöggvunar.
Ytri og innri frjóvgun
Frjóvgun á sér stað þegar svil nær
að komast í tæri við egg. Í grund­
vallaratriðum er frjóvgun fiska skipt
í tvennt: ytri og innri frjóvgun. Í
fyrra tilvikinu eru eggin frjóvguð
eftir hrygningu. Innri frjóvgun eggja
í kvið hrygnu verður við einhvers­
konar samræði. Þá gýtur hrygnan
frjóvguðum eggjum eða jafnvel lif­
andi afkvæmum. Ytri frjóvgun er
einkennandi fyrir beinfiska en innri
frjóvgun er þó ekki óþekkt hjá þeim
en hún heyrir til undantekningar.
Innri frjóvgun er hins vegar
einkennandi fyrir brjóskfiska,
þ.e. háfiska og skötur. Kviðuggar
hænganna mynda sæðisrennu
(göndul) sem nýtist við samræði.
Brjóskfiskar gjóta ýmist lifandi
ungum eða frjóvguðum eggjum sem
hafa um sig hylki úr hyrni, svonefnt
pétursskip. Nafnið er sótt til Péturs
postula.
Kynfæri beinfiska eru tveir
sekkir þar sem egg (hrogn) eða
sæði (svil) myndast. Venjulega er
talað er um hrogn þegar eggin eru
enn í sekk í hrygnunni en egg þegar
þeim er hrygnt. Sekkirnir eru litlir
hjá ókynþroska fiski en þegar fisk­
urinn verður kynþroska bólgna þeir
út af eggjum og svili. Þá er kominn
tími til að leita á hrygningarslóðir.
Spinna sig upp í hamagangi
Þekktasta leiðin við mökun er sú
að hrygnan hrygnir á botninn og
hængurinn sprautar sviljum yfir
eggin. Aðrir fiskar nudda kviðum
saman og sprauta samtímis hrognum
og sviljum út í sjóinn, þeirra á meðal
eru þorskfiskar.
Þorskurinn er mikilvægasti nytja­
stofn á Íslandsmiðum. Í viðtali sem
greinarhöfundur tók fyrir Fiskifréttir
fyrir mörgum árum segir svo um
atferli þorsks á hrygningarstöðvum:
Nokkru áður en hrygning á sér
stað eru hængur og hrygna farin
að synda hlið við hlið og þrýsta
kviðunum saman af og til. Sjálf
pörunin hefst með því að þau snúa
sér saman nokkrum sekúndum áður
en hrygning á sér stað. Þau klessa þá
kviðum saman og hængurinn tekur
utan um hrygnuna með eyruggun­
um. Gotraufarnar liggja þétt saman
til þess að auka líkurnar á því að
eggin frjóvgist. Þrýstingurinn er svo
mikill að fiskarnir verða nær flatir
og þeir spinna sig upp í miklum
hamagangi í einskonar spíral. Þegar
þessi leikur nær hámarki sprautast
egg og svil út á sama tíma og eru
hvað innan um annað til að auka
líkur á frjóvgun.
Þrjú saman í faðmlögum
Loðna hrygnir hér við land á 10 til
90 metra dýpi. Hrygningarleikir
loðnunnar eru mjög fjörugir. Rétt
fyrir hrygningartímann aðskiljast
kynin og þegar kemur að hrygn­
ingu synda hængarnir ótt og títt
fram og aftur við botninn en hrygn­
urnar halda sig sér, gjarnan ofar í
sjónum. Hængurinn er útbúinn
þannig að hann er með loðna rák
eftir endilangri hliðinni. Eyruggar
og kviðuggar brettast einnig upp
yfir hrygningartímann.
Þegar að hrygningu kemur fer
hrygnan inn í hóp hænganna og er
þá gripin gjarnan af tveimur körl­
um sem klemma hana á milli sín og
halda henni þétt að sér og skorðast
hún við loðkantinn og uppbretta
uggana. Þrjú saman þeytast þau í
faðmlögum eftir botninum í eina til
tvær sekúndur, þyrla upp sandi og
sprauta um leið eggjum og sviljum.
Stundum fylgir bara einn hængur
hrygnunni. Að mökun lokinni týna
flestar hrygnur lífinu og talið er að
allir hængar drepist.
Karfínn gýtur lifandi seiðum
Karfinn er mjög frábrugðinn öðrum
beinfiskum að mörgu leyti varðandi
æxlun og got; eggin frjóvgast við
samræði og hann eignast auk þess
lifandi afkvæmi. Hængurinn hefur
lim sem gengur út úr kviðnum við
samræði. Að mökun lokinni safnast
hrygnurnar í stórar torfur sem halda
áleiðis til gotstöðvanna sem eru í
hafinu milli Íslands og Grænlands.
Þar sem gotan og eggin eru lítt
þroskuð í hrygnunum við mökun
geymist sæðið í gotunni uns eggin
eru tilbúin til frjóvgunar. Eggin
klekjast út á 4­6 vikum og gýtur
hrygnan 37­350 þúsund seiðum í
einu. Seiðin eru 5­7 mm að lengd
við klak.
Dverghængar sem lifa sníkjulífí
Eitt sérstæðasta æxlunaratferlið
meðal fiska er að finna hjá sædjöfl­
inum. Þessi fiskur er ófrýni legur að
sjá og ber nafn með rentu. Stærstu
hrygnurnar eru rúmlega 120 cm
að stærð en hængarnir eru dverg­
vaxnir, aðeins 4­6 cm langir. Þeir
lifa sem sníklar á hrygnunni og
stundum eru fleiri en einn á þeirri
sömu. Þá vantar augu, tennur og
fleiri líffæri. Meltingargöng þeirra
eru ummynduð, nema lifrin og kyn­
færin, en svilin fylla mestallt kvið­
arholið. Ungir lifa þeir sjálfstæðir
en fullþroska hefja þeir sníkjulíf á
hrygnunni. Dverghængur sem er
gróinn fastur við hrygnuna fær alla
næringu sína frá henni.
Kærleikur karla í fiskaríki
Yfirleitt verða egg og seiði fiskanna
að sjá um sig sjálf eftir að í heiminn
er komið. Þau eru sett út á guð og
gaddinn! Það er þó ekki einhlítt.
Athyglisvert er að í fiskaríkinu er
það „karlinn“ sem er yfirleitt í um­
önnunarhlutverkinu, gætir eggjanna
þar til þau klekjast og hugar jafnvel
að ungviðinu fyrst um sinn. Fyrstan
skal frægan telja marhnútshænginn.
Eggjum marhnúts er hrygnt í kekki
við botninn. Hængurinn gætir þeirra
af natni en þau klekjast á 5 vikum.
Um svipað föðurhlutverk rauð­
maga og steinbíts hefur áður verið
fjallað í sérstökum greinum í
Bændablaðinu. Verður þeim því ekki
gerð skil hér að öðru leyti en því að
minnt er á að hængur steinbíts gegn­
ir einstöku hlutverki. Hann hringar
sig um hrognaklasa og gætir hans í
nokkra mánuði þar til eggin klekjast
út og neytir ekki fæðu á meðan.
Hængur hornsílis fær litskrúð­
ugan búning á vorin og gerir hann
hreiður á botninum úr jurtaleifum
sem hann límir saman með slími.
Meðbiðlar eru reknir burt en tilki­
ppilegar hrygnur eru lokkaðar inn
í hreiðrið. Þar hrygna þær hluta af
sínum eggjum um leið og hængur­
inn frjóvgar þau. Síðan er hrygnan
rekin á braut. Hreiðrið er varið af
miklum krafti fyrir öllum óvinum.
Veisla í móðurkviði
Háfiskar eru fjölmargir og lífshættir
breytilegir. Þeir eiga allir lifandi
unga, nema að botnháfar gjóta ýmist
ungum eða frjóvguðum eggjum líkt
og skötur. Meðgöngutími háfiska er
mislangur, ungarnir eru oft fáir og
stórir en fjöldi þeirra getur þó verið
mjög breytilegur eftir tegundum.
Hámeri er ein tegund háfiska sem
vert er að staldra við. Meðgöngutími
hennar er um 8 mánuðir. Fóstrin
eru yfirleitt fjögur, tvö í hvoru legi,
en geta verið 1­5 talsins. Fóstrin
liggja laus í legi móðurinnar hvert
í sínu hylki, þ.e. pétursskipi. Á fyrri
helmingi meðgöngunnar framleið­
ir hrygnan mikinn fjölda smárra
ófrjóvgaðra eggja sem er pakkað
inn í pétursskip sem geta verið all
að 7,5 cm löng. Þessir eggjapakkar
eru síðan geymdir í leginu.
Þegar fóstrin eru um 4 cm löng
losna þau út úr sínum pétursskipum
en hafa notað mest af þeim fæð­
uforða sem var í kviðpokanum.
Þau eru tannlaus og geta því ekki
opnað hylkin með ófrjóu eggjun­
um. Skömmu síðar þegar fóstrin
eru um 10 cm löng vex þeim tvær
„vígtennur“ í neðra skolti sem þau
nota til að rífa upp „nestið“ sem
beið þeirra í leginu. Hefst nú mikil
veisla þar sem fóstrin kýla sig út
af eggjarauðum svo að kviðurinn
verður útbelgdur. Þegar fóstrin
eru orðin nærri 40 cm löng hættir
hrygnan að framleiða þessa fæðu­
pakka og fóstrin verða nú að lifa
fram að goti á því sem þau náðu
að éta af fæðupökkunum. Ungarnir
eru um 60 cm við got og tæp fimm
kíló að þyngd.
Skötur gjóta eggjum í
pétursskipum
Fiskar af skötuætt gjóta eggjum
sem eru í stórum ferköntuðum horn­
hylkjum – pétursskipum – og eru
festi þræði í hverju horni. Mökun
hjá skötu á sér stað á vorin og got
að sumri. Egghylki eru 24 cm á
lengd og 13 cm á breidd. Um leið
og frjóvgun á sér stað byrjar hrygnan
að mynda pétursskipið utan um
frjóvgað egg úr hvorum eggjaleiðara
fyrir sig og losar sig síðan við péturs­
skipin tvö í einu. Í fyllingu tímans
að nokkrum mánuðum liðnum
syndir skötuseiðið svo alskapað út
úr pétursskipinu.
(Aðalheimild er bókin Íslenskir
fiskar eftir Gunnar Jónsson og
Jónbjörn Pálsson. Einnig stuðst
við skrif Hjálmars Vilhjálmssonar
um loðnu.)
NYTJAR HAFSINS
Kjartan Stefánsson
kjartanst@simnet.is
Steinbítshængur hringar sig utan um egg í holu sinni. Mynd / Erlendur Bogason
Fiskar á hrygningartíma. Teikning eftir Sigurð Inga Jensson. Myndin birtist
áður í Fiskifréttum.