Bændablaðið - 10.02.2022, Blaðsíða 44

Bændablaðið | Fimmtudagur 10. febrúar 202244
Hitt og þetta í kringum riðu og arfgerðir
Í samhengi við riðurannsóknina
miklu – og ekki síst við
arfgerðagreiningarátakið sem
RML hleypti af stokkunum nýlega
– koma upp ýmsar spurningar
eða athugasemdir. Mörg þessara
atriða hafa gildi umfram átakið
og þess vegna eru nokkur af þeim
útskýrð betur hér.
Heilbrigðir smitberar? Nei!
Helstu fordómar gagnvart verndandi
arfgerðum: Þær séu bara að
framleiða heilbrigða smitbera og
smita þess vegna miklu meira frá
sér en venjulegar kindur. Eða öllu
heldur: í þeim leynist riða, þess
vegna séu kindur með áhættuarfgerð
miklu betri, því í þeim sé hægt að
finna riðusmitið og uppræta það.
Sem betur fer eru slíkar skoðanir
úreltar. Riða er sem sagt allt annars
eðlis en aðrir smitsjúkdómar.
Hún er einmitt einn af örfáum
smitsjúkdómum þar sem ákveðnar,
vel afmarkaðar arfgerðir ráða öllu:
• bæði næmi fyrir smiti og
• í hve miklu mæli dýrið smitar
frá sér.
Þetta er meira að segja tengt hvort
öðru. Því næmari sem kind er fyrir
smiti, því meira smitar hún frá sér
þegar hún er riðuveik. Því næmari
fyrir riðu, því fleiri líkamshlutir
taka þátt í sjúkdómnum og því fleiri
uppsprettur fyrir smitefni verða til.
Og öfugt: Kind með verndandi
arfgerð á borð við ARR/ARR
(arfhreint) smitast ekki og getur
heldur ekki smitað aðra.
Eins og ég skrifaði í fyrri grein:
Hildir riðuveikra kinda eru ein helsta
smitleiðin. En erfðaefni móðurinnar
stýrir ekki hvort hildirnar taka þátt í
sjúkdómsferlinu – heldur erfðaefni
fóstursins. Arfgerð fóstursins stýrir
þar með magni smitefnis í hildunum.
Strax þegar fóstrið er með ARR-
arfgerð smita hildirnar minna
(ARR+x) eða ekki neitt (ARR/ARR)
frá sér. Þess vegna er hægt að ná
mjög fljótum árangri með arfgerðina
ARR, það er innan fárra ára hægt
að stoppa sjúkdóminn alveg af þótt
talsverður hluti hjarðarinnar sé enn
ekki arfhreinn fyrir ARR. Þar með
eru verndandi arfgerðir eina leiðin
til að losna virkilega við sjúkdóminn
– sérstaklega á svæðum þar sem við
losnum ekki við smitefnið.
AHQ-arfgerðin er lítið næm, en
ekki „verndandi“
Fyrir nokkrum vikum – rétt áður
en við fundum ARR – heyrði ég
að sauðfjárbóndi í Noregi væri
sannfærður um að sumir íslenskir
sæðingahrútar hefðu áður fyrr
verið arfblendnir fyrir ARR. Hann
átti nokkrar hrútaskrár frá árunum
í kringum 2009. Fyrst var ég hissa
en þá skildi ég: Þar var skrifað
„arfblendinn verndandi“ en átt við
arfgerðina AHQ/ARQ! Ekki fyrr
en allra síðustu árin var því breytt í
hrútaskránni og AHQ kallað „lítið
næmt“, en ekki lengur „verndandi“
eins og menn héldu í upphafi.
Ég heyrði þetta orðalag sjálf oft
hjá bændum þegar við ræddum
rannsóknina, meira að segja í fyrra.
Það er auðvitað afar ruglandi
þegar við erum núna að tala um T137
og ARR sem verndandi arfgerðir –
sem fundust bara nýlega. Þá er spurt:
„Var þetta verndandi ekki bara alltaf
til?“ Stundum er greinilega vissara
að nota skammstafanir og sætatölu
í staðinn fyrir lýsandi orð.
AHQ (eða H í sætinu 154 í
príonpróteini, í staðinn fyrir R)
virkar greinilega þannig að kindin
er minna næm. Erlendis þar sem
arfgerðin er útbreiddari gerist það
oftar að kind með AHQ smitist af
riðu, sérstaklega í arfblendnu formi
(AHQ/ARQ), og er þar flokkuð
saman með ARQ (næmisflokkur
3 af 5). Fullkomlega verndandi
(sjá fyrir ofan) er hins vegar ARR,
sérstaklega í arfhreinu formi
(næmisflokkur 1), og mjög líklega
einnig T137. Ekki útilokað er samt
að íslensku riðustofnarnir séu – ólíkt
ákveðnum erlendum riðustofnum
– ekki „sérhæfðir“ í AHQ, heldur í
ARQ og VRQ. Ef svo er þá myndu
AHQ-kindur hér á landi smitast
sjaldnar. En það eru ennþá getgátur.
Um þessar mundir fer
rannsókn af stað í tilraunaglasi
hjá samstarfsaðilum okkar í
Frakklandi og í Englandi sem
gengur út á að mæla smitnæmi
allra helsta íslensku arfgerða/
breytileika. Vonandi í sumar eða í
haust getum við sagt betur til um
hvar á „smitnæmismælikvarðanum“
AHQ stendur nákvæmlega við
íslenskar aðstæður. Eins með
breytileikana T137, C151, N138 og
e.t.v. R231R+L237L. ARR verður
einnig prófað með sömu íslensku
riðustofnum þannig að beinn
samanburður sé mögulegur.
Útrýmum áhættuarfgerð – já,
en ...
Áður en fullkomlega verndandi
arfgerðir fundust hér, var aðal-
markmið bændanna á riðusvæðum
að útrýma áhættuarfgerðinni VRQ.
Hún er langnæmust og smitar
langmest frá sér. En þetta dugar
ekki til að sigra riðu eins og við
vitum, ekki síst í ljósi þess að svo
gott sem allar sýktar kindur síðustu
riðuhjarðanna voru með arfgerðina
ARQ/ARQ þótt VRQ væri til í
hjörðinni. Til að útrýma riðu þurfum
við að rækta upp riðuþolnar hjarðir
– eins og fram kemur að ofan.
Annaðhvort já eða nei –
arfgerð getur ekki leynst
„Amma hennar var með
áhættuarfgerð, en hún
sjálf er bara hlutlaus.
Getur lambið hennar verið
með áhættuarfgerð vegna
ömmu?“ Svarið er: Nei,
nema faðir lambsins sé
með áhættuarfgerð. Þessar
arfgerðir erfast á einfaldan
og beinan hátt, ekki er til
neitt víkjandi eða ríkjandi.
Annaðhvort er arfgerð til – og
getur erfst áfram – eða hún er
ekki til. Þess vegna er auðvelt
að segja til um hvað líkurnar
séu miklar að ákveðin arfgerð
kemur fram undan ákveðnum
foreldrum.
Yfirlitsmyndin sýnir
þetta á glöggan hátt fyrir
alla möguleika sem eru
hugsanlegir. Þessa mynd er
hægt að nota á allar arfgerðir
– bara skipta arfgerðunum
út eftir vild, bara passa að
yfirskriftin sé rétt: nota „þrjár
mismunandi arfgerðir“ til
dæmis ef um T137, AHQ og
ARQ er að ræða – eða C151,
ARQ og VRQ eða aðrar 3
arfgerðir/breytileika.
Hefðbundin „2ja-sæta-
arfgerðagreining“
Frá 2009 var hér á landi
nánast eingöngu í boði að
láta gera arfgerðagreiningar
sem skoðuðu bara sætin 136
og 154 – menn héldu að ARR
(með R í sætinu 171) væri
ekki til og þess vegna var
hagstæðara að sleppa sætinu
171. Svo gátu arfgerðir
eingöngu verið AR, VR og
AH. Upplýsingar úr þessum
greiningum nýtast samt að
ýmsu leyti.
• AH getur ekki leynt fleiri
breytileikum, þetta er
alltaf AHQ.
• VR getur heldur ekki leynt
meiru, þetta er alltaf VRQ.
• AR getur leynt fleiri
breytileikum – en aldrei
fleiri en einum þeirra:
• T137
• N138
• C151
• R171=ARR
• R231R+L237L
Dæmi:
• AH/AH: þetta er AHQ/
AHQ = arfhreint fyrir lítið
næma arfgerð – getur ekki
leynt meira
• VR/VR: þetta er VRQ/
VRQ = arfhreint fyrir
áhættuarfgerð – getur ekki
leynt meira
• AH/VR: þetta er AHQ/
• VRQ, getur ekki leynt
meira
• AR/VR, AR/AH: getur
leynt frekari breytileikum
á einum stað (t.d. meira
að segja ARR/AHQ! Eða
T137/AHQ!)
• AR/AR: getur leynt
frekari breytileikum á
tveimur stöðum
„Er ARR betra en T137?“
Við vitum það ekki ennþá.
Það getur jafnvel verið
öfugt – þar sem margt bendir
til þess að T137 virki þegar
í arfblendnu formi (T137/
ARQ) fullkomlega vernd-
andi. Aðalatriðið er hins
vegar að finna út hvort T137
virkar eins vel gagnvart
íslenskum riðustofnum og
hún virkaði gagnvart ítalska
riðustofninum. Það mun
koma í ljós í rannsókninni í
tilraunaglasinu sem ég nefndi
að ofan.
Dæmi: foreldrar með 4 mismunandi breytileika
ARR ARQ AHQ N138
ARR ARQAHQN138 ARRARQ AHQ N138
25 % 25 % 25 % 25 %
Líkurnar á „eitthvað með ARR“ eru samtals 50 %.
Dæmi: foreldrar með 3 mismunandi breytileika
ARR ARQ ARR N138
ARR N138ARR ARRARQ N138
25 % 25 % 25 %
ARR ARQ
25 %
Líkurnar á „eitthvað með ARR“ eru samtals 75 %.
Dæmi: foreldrar með 2 mismunandi breytileika, arfblendnir
ARR ARQ ARR ARQ
ARR ARQARQARR ARRARQ ARQ ARR
25 % 25 % 25 % 25 %
Líkurnar á ARR/ARQ eru samtals 50 %.
Dæmi: foreldrar með 2 mismunandi breytileika, arfhreinir
ARR ARR ARQ ARQ
ARR ARQARQ ARRARR ARQ
25 % 25 % 25 %
ARQ ARR
25 %
Líkurnar á ARR/ARQ eru samtals 100 %.
Dæmi: foreldrar báðir með sama breytileika, arfhreinir
ARR ARR ARR ARR
ARR ARRARR ARRARR ARR
25 % 25 % 25 %
ARR ARR
25 %
Líkurnar á ARR/ARR eru samtals 100 %.
„Hreint“ ARQ og annað
Þegar ég er að skrifa „ARQ“ þá er ég alltaf að meina
„hreint“ ARQ án breytileika, villigerð („wild type“ á ensku):
upprunalega ástand príonpróteinsins, þar sem A er í sæti
136, R í sæti 154 og Q í sæti 171. Strangt tiltekið eru líka
T137, N138, C151 og R231R+L237L í rauninni ARQ – en
með breytileika í ákveðnum sætum. Til að segja þetta
vísindalega rétt þyrfti ég að skrifa AT137RQ, AN138RQ, ARC151Q
og ARQR231R+L237L. En það væri ekki lesendavænt.
Ærnar sex sem hafa fundist með T137 til þessa. Í efri röð frá Sveinsstöðum, neðri röð frá Straumi.
Á FAGLEGUM NÓTUM