Bændablaðið - 10.02.2022, Blaðsíða 42

Bændablaðið | Fimmtudagur 10. febrúar 202242
Kettir eru eina dýrið sem hefur gert
manninn að húsþjóni og annaðhvort
elskar fólk þá eða hatar og ef til vill
eitthvað þar á milli. Kisur voru
dýrkaðar í Egyptalandi til forna.
Þær eru sagðar hafa níu líf og til
Íslands bárust kettir á landnámsöld.
Af uppruna katta er það að segja
að samkvæmt einni sögu urðu þeir til
þegar djöfullinn var að reyna sig við
Guð í sköpunarlistinni.
Kettir eru eitt vinsælasta gæludýrið
í heimi og árið 2021 er áætlað að til
hafi verið 220 milljón heimiliskettir
og 480 villikettir, sem eru afkomendur
heimiliskatta, á jörðinni.
Í reglugerð um velferð gæludýra er
kveðið á um skyldu gæludýraeigenda
til að láta örmerkja alla hunda, ketti
og kanínur, þannig að í dag ættu öll
gæludýr að finnast í grunninum. Þrátt
fyrir merkingarskyldu er ekki vitað
hversu margir kettir finnast á Íslandi.
Skráðir kettir á landinu eru rúmir 20
þúsund og eitthvað er um óskráða ketti.
Gæti því heildarfjöldi höfuðborgar- og
landsbyggðarkatta gróft áætlað verið
milli 25 til 28 þúsund.
Karldýr katta kallast högni eða
fress, kvendýrið læða eða bleyða og
afkvæmin kettlingar.
Ætterni
Heimiliskötturinn er eina tamda
tegundin innan ættarinnar Feldae.
Talið er að allar kattartegundir innan
ættarinnar séu komnar frá sama
forföður og -móður sem var uppi
fyrir 10 til 15 milljón árum. Ættkvíslin
Felix kom fram á sjónarsviðið fyrir
sex til sjö milljónum ára og tegundin
F. sylvestri, sem heimiliskettir, fyrir
um tveimur milljónum ára.
Elstu minjar um að kettir hafi
verið tamdir eru frá Egyptalandi,
norðanverðri Afríku og löndum við
botn Miðjarðarhafsins þar sem fundist
hafa grafir katta af tegundinni F. lybica
við mannabústaði frá því milli 7500 og
7200 fyrir Krist. Tamdir kettir eru bein
afleiðing landbúnaðarbyltingarinnar
og aukinnar kornræktar og hlutverk
þeirra í fyrstu það helst að veiða mýs
og halda smávöxnum afætum kornsins
í stefjum.
Fönikíumenn, kaupmenn frá
Karþagó og Etrúar versluðu með ketti
og kynntu þá fyrir íbúum Evrópumegin
við Miðjarðarhafið og á fimmtu
öld eftir Krist voru kettir algengur í
álfunni allt norður til Þýskalands, bæði
sem húskettir til músaveiða og sem
villikettir.
Rándýr
Líkt og stóru frændur katta, ljón
og tígrisdýr, eru kettir kjötætur og
afkastamikil rándýr og vitað að þeir
veiða yfir 1.000 dýrategundir og
ekki síst smáfugla og mýs. Kettir eru
hópdýr en veiða einir og eru virkastir
við veiðar við sólarlag og sólarupprás.
Við veiðar beita kettir helst tveimur
aðferðum og fer aðferðin eftir því hver
bráðin er. Önnur felst í því að sitja fyrir
bráðinni og stökkva á hana þegar hún
er komin í færi og er þeirri aðferð oft
beitt við músaveiðar. Þegar kemur að
því að veiða fugla læðast kettir að þeim
til að stökkva á þá.
Sú hugmynd að kettir leiki sér við
bráðina áður en þeir drepa hana með
því að sleppa henni og grípa hana aftur
er röng og felst atferlið í því að þreyta
bráðina það mikið að hún geti ekki
skaðað köttinn áður en lagt er til atlögu
við að kála henni.
Kettir eiga það einnig til að færa
húsþjónum sínum matargjafir, hér á
landi dauðan fugl eða mús, og er
líklegasta skýringin sú að kötturinn
hafi samþykkt þjóninn inn í félagakerfi
sitt.
Kettir lepja vökva hratt með
tungunni og sjúga hann síðan upp í
munn til að kyngja honum. Almennt
kjósa kettir vatn að drekka fram yfir
mjólk og eldri kisur eru yfirleitt með
mjólkuróþol.
Eins gagnlegir og kettir eru við
músaveiðar eru flestir sammála
um að dráp þeirra á smáfuglum sé
skelfilegt, ekki síst ungum í hreiðri,
sem þeir drepa í hundruð milljóna tali
um allan heim á hverju ári. Reyndar
ættu allir kattareigendur hér á landi
og annars staðar að sjá sóma sinn í að
halda köttunum innanhúss á vorin á
meðan varptíminn gengur yfir.
Líkamsbygging
Kettir eru ferfætt náttdýr með góða
sjón, þefskyn og heyrn. Líkaminn er
langur, rennilegur og sveigjanlegur.
Að meðaltali eru þeir um 23 sentí-
metrar að hæð, 46 sentímetrar að
lengd og með 30 sentímetra langt
skott og fjögur til sex kíló að þyngd
eftir afbrigðum. Fress er yfirleitt
stærri en læða.
Tennurnar eru beittar og klærnar,
fimm á framfótum og fjórar á
afturfótunum, inndraganlegar.
Kisur mjálma, mala og hvæsa eftir
því hvernig skapi þeir eru í og
fressinn merkir sér yfirráðasvæði
með lyktarmerkjum.
Heimiliskettir eru eina
kattar tegundin sem getur
sperrt skottið beint upp í loftið.
Villikettir sperra það beint út og
stinga því á milli fótanna þegar þeir
ganga.
Feldur katta er yfirleitt marglitur
en einnig eru til einlitir kettir. Læður
gjóta venjulegast tveimur til fimm
kettlingum í goti.
Æviskeið
Meðalævi heimiliskatta hefur aukist
undanfarna áratugi vegna betri
umhirðu. Á áttunda áratug síðustu
aldar var meðalævi þeirra sjö ár en
í dag er hún 15 ár. Elsti köttur sem
heimildir eru til um var læða sem
gekk undir heitin Cream Puff og lifði
í 38 ár.
Orðsifjar
Heimiliskettir, eða íslenski fjósa-
kötturinn, er undirtegund villikatta
sem kallast Felix silvestris og kallast
Felix silvestis catus eða Felix catus á
latínu. Enska orðið cat er talið vera
komið úr bóklatínu cattus og það
orð komið úr egypsku, coptic, sem
er heiti á fress eða coptit sem er læða.
Sumir segja að orðið cat sé upprunnið
í máli Núbía, kaddiska.
Í Danmörku og Noregi segja
menn kat og katt og þaðan er líklegast
heiti skepnunnar köttur komið.
Auk hefðbundinna heimiliskatta
eru til tugir afbrigða katta í ræktun
með ólíku útliti og litbrigðum.
Sem dæmi er til hárlaust afbrigði
sem kallast Sfinxar/snoðkettir,
en ræktun þeirra hófst árið 1966 í
Hollandi eftir að fæddust kettlingar
með þann genagalla að á vantaði
hárið. Rófulausar tegundir má einnig
finna, svokallaðir Manarkettir eða
Manx – upphaflega ættaðir frá
eyjunni Mön á Írlandshafi.
Kettir í Egyptalandi til forna
Auk þess að vera með þeim fyrstu
til að temja ketti og nota til að halda
afætum frá kornbirgðum sínum litu
Egyptar á ketti sem guðlegar verur í
ríflega 3.000 ár. Gyðjan Baast er oft
sett fram sem kona með höfuð af ketti
á myndum en helgi hennar var mest
um 2.900 árum fyrir upphaf kristins
tímatals.
Sagan segir að þegar Persar gerðu
árás á Pelesium í Egyptalandi, 525
fyrir Krist, hafi þeir fest lifandi
ketti á skildi sína og að Egyptar
hafi ekki þorað að ráðast til atlögu
við þá vegna hræðslu við að drepa
kettina og borgin því verið Persum
auðveld viðureignar. Dæmi er um að
rómverskur hermaður í Egyptalandi,
sem drap kött þegar dýrið hljóp undir
hjólið á hestvagni, hafi verið grýttur
til dauða af æstum múgi og þegar
heimiliskötturinn drapst var
algengt að húsbóndinn rakaði
af sér augabrúnirnar til að tjá
sorg. Dauðir kettir voru oft
varðveittir sem múmíur og
fjöldi slíkra hefur fundist í
gröfum í Egyptalandi.
Skýring Egypta á
góðri náttsýn katta var
að augasteinar þeirra
fönguðu sólargeisla á
daginn og sendu þá frá
sér á nóttunni.
Grikkir og Rómverjar
héldu marðardýr til að veiða
nagdýr og furðaði gríski
sagnfræðingurinn Herodotus
sig á þeim sið Egypta að hafa
ketti sem gæludýr þar sem
hann segist bara hafa séð slík
kvikindi villt. Smám saman
viku merðirnir fyrir köttum
í Grikkja- og Rómaveldi og
þeir tengdir grísku gyðjunni
Artemis og Díönu í Róm.
Komdu hérna, kisa mín
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
GÆLUDÝR
Íslenskur fjósaköttur. Mynd / HKr. Nornamessa í lok 16. aldar. Teikning / Jacques de Gheyn II.
Bengal kettir eru blendingar af heimilisketti og egypsku mau-kyni og vinsælir í ræktun.
Baast, kattargyðja Egypta
til forna.