Bændablaðið - 10.02.2022, Blaðsíða 49

Bændablaðið | Fimmtudagur 10. febrúar 2022 49
Í bókinni ,,Sagnalandið“ segir
Halldór Guðmundsson, að
höfuð Surtlu hafi verið ánafnað
Tilraunastöð Háskólans á
Keldum og nú sé það horfið
úr þessari virðulegu stofnun.
Hér er gefið í skyn að höfuð af
þessari eftirminnilegu kind hafi
verið tekið ófrjálsri hendi frá
Tilraunastöðinni. Þetta er ekki
sannleikanum samkvæmt, eins og
sagt verður frá hér á eftir. Hinni
réttu sögu hefur þó oft verið lýst,
m.a. á Internetinu og í bók minni,
Sigurður dýralæknir (2) bls. 142-3
útg. 2014.
Karakúlféð
Árið 1933 voru fluttar til lands ins
20 kara kúl k indur frá rannsóknar­
stofn un í Halle í Þýskalandi, 5 ær
og 15 hrútar. Þeim fylgdu falleg
heilbrigðis vottorð, en fölsuð.
Það vildi svo til að þegar ég var
í framhalds námi í Þýskalandi
1973 kynntist ég manni, Ronald
Ziegler að nafni, sem hafði hirt
um karakúlféð í Halle, sem fór til
Íslands 1933. HANN SAGÐI MÉR,
AÐ KINDUR, SEM VEIKTUST
OG DRÁPUST Á STOFNUNINNI,
HEFÐU VERIÐ GRAFNAR EN
EKKI RANNSAKAÐAR TIL
AÐ FORÐAST ÓÞÆGINDI. ÞÁ
VERÐUR ÞAÐ SKILJANLEGT,
að fjórir langvinnir smitsjúkdómar,
áður óþekktir á Íslandi, komu með
fénu: Votamæði, þurramæði, visna
og garnaveiki.
Eftir langa árangurslausa baráttu
var gripið til þess þrautaráðs að
farga öllu fé á sýktu svæðunum,
sem náðu frá Jökulsá á Fjöllum,
vestur, suður og austur um land
að Mýrdalssandi, og fá í staðinn
fé af ósýktum svæðum eftir ár.
Vestfirðir sluppu þó að mestu. Þetta
bar tilætlaðan árangur, útbreiðsla
sjúkdómanna var stöðvuð og þeim
loks útrýmt nema garnaveikinni,
sem leggst á öll jórturdýr. Byrjað
var austast 1944. Árið 1951 var öllu
fé fargað á svæðinu frá Hvalfirði
að Ytri­Rangá, um 47.000 þúsund
fullorðnum kindum auk lamba. Ein
kind á þessu svæði náðist ekki, þótt
ítrekaðar tilraunir væru gerðar. Það
var Surtla frá bænum Herdísarvík í
Selvogi. Eigandi var Hlín Johnson,
sambýliskona Einars Benediktssonar
skálds. Surtla var svört eins og
hraunið og lék á smalamenn, lét sig
hverfa aftur og aftur.
Surtla felld og flutt til rannsóknar
Fé var sett til höfuðs henni, þegar
leið að því að nýr fjárstofn kæmi
á svæðið 1952, alls 2000 kr., sem
var allmikið fé þá. Margir báðu
henni griða en ekki þótti hættandi
á að láta Surtlu ganga lausa, þótt
frískleg virtist og frá á fæti, þegar
svo miklu hafði verið kostað til og
mikið lagt á fólk á þessu svæði.
Meðgöngutími mæðiveikinnar og
garnaveikinnar getur skipt mörgum
árum og sjúkdómarnir
dulist lengi. Engin
próf voru þekkt þá
til að leita að slíkum
sjúkdómum í lifandi
kind. Eina leiðin til að
fá fullvissu um sýkingu
var krufning. Surtla
var felld, skotin á færi
30. ágúst 1952. Hún
var flutt til krufningar
að Keldum. Halldór
Vigfússon, rann sóknar­
maður á Keldum, krufði
kindina. Skýrsla hans er
hnitmiðuð (H1266/52,
1 sept.). Hvorki fannst
mæði veiki né garnaveiki, kindin var
að öllu leyti heilbrigð. Sonur Ólafs
Blöndal, gjaldkera sauðfjársjúk­
dómanefndar, fékk að hirða
hausinn til að stoppa hann upp.
Árið 1968 sá ég um að undirbúa
og vakta Landbúnaðarsýningu
fyrir rannsóknadeild sauðfjársjúk­
dómanefndar og Keldur 9.–16.
ágúst. Þá kom eigandinn með
hausinn uppstoppaðan og bað mig
um að selja hann fyrir 25.000 kr.
Ég þekkti hausinn af lýsingum,
reyndi að fá landbúnaðarráðuneyti,
yfirdýralækni, sauðfjár sjúkdóma­
nefnd og Tilraunastöðina á Keldum
til að kaupa hausinn. Enginn
þessara aðila hafði peninga fyrir
þann hégóma að kaupa haus af
dauðri kind fyrir svo hátt verð. Ég
var þá að stofna heimili og hafði
ekki tiltæka peninga til kaupanna,
en vildi alls ekki að hausinn lenti
hjá einhverjum sem ekki þekkti
sögu kindarinnar, sló lán og keypti
hausinn sjálfur og hengdi fyrir ofan
dyrnar á skrifstofu minni á Keldum.
Þar hékk hann í mörg ár og allt
samstarfsfólk mitt á Keldum hafði
heyrt söguna og vissi að hausinn
var mín eign. Enginn fyrrnefndra
aðila tímdi að kaupa hann.
Surtla flutt á Selfoss, lánuð eitt
sumar og hornbrotin
Upp úr 2000 fór ég með embætti
yfirdýralæknis að Selfossi, tók
hausinn með mér og festi upp á
vegg í skrifstofu minni þar.
Ég lánaði hausinn eitt sumar
Sauðfjársetrinu í Strandasýslu og
var þeirri stund fegnastur, þegar ég
heimti hann aftur og lánaði hann
aldrei aftur, þótt eftir væri sótt.
Áður en ég hafði ráðrúm til
að festa hausinn upp á vegg, tók
samverkamaður minn á Selfossi í
hornendann til að sýna gesti haus
þessarar frægu kindar. Hornið
brotnaði af. Svona eiga engir
menn að gera, hvorki við lifandi
kindur né dauðar. Björn Jensen,
mágur Ólafar konu minnar, festi
hornið á hausinn snilldarvel,
en þó sést eilítil skekkja á því,
þegar vel er skoðað. Þegar Surtla
féll vakti það sorg og reiði hjá
mörgum, sem höfðu fylgst með
þessari hetjulegu skepnu og beðið
henni griða. Margir létu í ljósi
vanþóknun sína með blaðaskrifum,
aðrir ortu erfiljóð og líktu víginu
við víg Snorra Sturlusonar.
Enn aðrir ortu níðkvæði um
sauðfjársjúkdómanefnd, sem hafði
lagt fé til höfuðs Surtlu. Í vísum
Gísla Ólafssonar á Eiríksstöðum
er þetta meðal annars:
Morðið arma upp til fjalla
Þrautir alla þurftir líða
eykur harmana.
Surtla jarmar upp á alla
óláns garmana.
Þrautir alla þurftir líða
Þar á fjallinu.
Þú ert fallin, þurftir hlýða
heljar kallinu.
Þú í blóði þínu liggur
– þér ég óðinn syng -
Skyttan góða, þegar þiggur
þráðan blóðpening.
Þegar ég hætti störfum hjá yfirdýra­
lækni tók ég hausinn á heimili mitt
á Selfossi og þar er hann og horfist
í augu við skrauthafur, sem ég lét
stoppa upp. Þetta eru dýrgripir
mínir. Höfuðið af Surtlu hefur
haldið sér vel og víst er um það, að
það fer á safn, en hvaða safn það
verður er ekki ákveðið enn þá. Þetta
myndarlega höfuð er fyrir mér merki
um dugnað og vitsmuni íslensku
sauðkindarinnar og frelsisást hennar.
Sigurður Sigurðarson
dýralæknir
Nýtt ráðuneyti matvæla tók til
starfa um mánaðamótin. Mála-
flokkar ráðuneytisins eru sjávar-
útvegur, landbúnaður, matvæla-
öryggi og fiskeldi líkt og áður en
tveir nýir málaflokkar bætast við;
skógrækt og landgræðsla.
Í matvælaráðuneytinu horfum
við til þess að Ísland verði í fremstu
röð á heimsvísu í framleiðslu
matvæla. Mín sýn er sú að til þess
að við komumst í fremstu röð þá
þurfi sjónarmið um jöfnuð og
sjálfbærni að liggja til grundvallar
ákvörðunum. En jafnframt er ljóst
að nýsköpun í sinni breiðustu mynd
mun þurfa til þess að komast á
leiðarenda. Í nýju ráðuneyti mun ég
leggja áherslu á sjálfbæra nýtingu
auðlinda, en almennt er talað um
þrjár víddir sjálfbærni.
Umhverfisleg sjálfbærni – krafa
um árangur í loftslagsmálum
Við þurfum að tryggja að
matvælaframleiðsla á Íslandi
styðji í enn meira mæli en áður
við loftslagsmarkmið Íslands.
Landbúnaður byggir á hringrás
næringarefna og þess vegna
er innleiðing hugmyndafræði
hringrásarhagkerfis vel til þess
fallin að bæta árangur og draga
úr kolefnisspori. Aukin lífræn
ræktun getur haft jákvæð áhrif á
hringrásir næringarefna og mun ég
vinna tímasetta aðgerðaráætlun til
eflingar lífrænnar ræktunar. Traust
orðspor Íslands á alþjóðavettvangi
eru mikilvæg verðmæti fyrir
íslenskan útflutning sem og
innanlandsmarkað og síauknar
kröfur eru um gæði, lágmörkun
kolefnisspors, rekjanleika og
vottanir matvæla. Til þess að orð­
sporinu sé viðhaldið þarf það að
byggja á bestu mögulegri þekkingu
og virðingu fyrir alþjóðlegum
samn ingum.
Félagsleg sjálfbærni – aukin sátt
um nýtingu landsins
Það er mikilvægt að við um­
göngumst náttúruna á ábyrgan
hátt og leggjum okkur fram við
að vernda viðkvæm vistkerfi og
líffræði lega fjölbreytni. Markmiðið
þarf alltaf að vera að halda til haga
órofa tengslum fólks og umhverfis,
gæta að lífríkinu öllu og því sem
nærir það. Bændur sem vörslumenn
lands hafa stóru hlutverki að
gegna þegar kemur að því að ná
markmiðum okkar í loftslagsmálum
og því er gott samstarf við þá
gríðarlega mikilvægt. Félagsleg
sjálfbærni snýst líka um samfellda
byggð í landinu og menningarlegt
samhengi í sambúð manns og
náttúru. Þessi sjónarmið mun ég
hafa að leiðarljósi í mínu embætti
sem matvælaráðherra og í þeim
verkefnum sem ég mun fást við og
setja á dagskrá.
Efnahagsleg sjálfbærni
– ný nálgun
Ljóst er að vinna þarf stefnu mörkun
í matvælamálum og landbúnaðar­
málum þar með töldum áður en að
endurskoðun búvörusamninga hefst
á næsta ári. Þau atriði sem nefnd
hafa verið hér að ofan, sjálfbærni
ásamt sjónarmiðum um jöfnuð
og nýsköpun munu verða þar
fyrirferðarmikil. Landbúnaðurinn
hvílir á djúpum rótum í atvinnusögu
landsins. Til að greinin blómstri
til framtíðar þarf að vökva þær.
Leita þarf lausna á viðvarandi
afkomuvanda í sauðfjárrækt þannig
að þeir sauðfjárbændur sem hafa
sauðfjárrækt sem aðalbúgrein
geti lifað af vinnu sinni. Það mun
ekki takast nema með því að gera
breytingar. Taka þarf til skoðunar
þá hvata sem eru í núverandi kerfi
og meta áhrifin af mögulegum
breytingum. Markmið með
opinberum stuðningi við landbúnað
þurfa vera skýr, mælanleg og hljóta
víðtækan stuðning almennings til
að tryggja samfélagslega sátt um
umgjörðina til lengri tíma.
Aðstoð vegna hækkunar
á áburðarverði
Fyrir 2. umræðu fjárlaga fyrir
jól lagði ég til að settar yrðu
til hliðar 700 milljónir til þess
að geta brugðist við miklum
hækkunum á áburðarverði.
Sú tillaga var samþykkt og í
afgreiðslu þingsins kom fram að
fjármunirnir skyldu greiddir út
í gegnum búvörusamninga. Því
verður fjármununum ráðstafað á
þann veg að greitt verður álag á
jarðræktarstuðning og landgreiðslur
ársins 2021. Sú leið hefur marga
kosti, en einna helst að það er einföld
og ekki síður fljótleg leið til þess að
koma þessum stuðningi þangað sem
hans er mest þörf. Útgreiðsla verður
eins fljótt og auðið er. Þá verða
settar til hliðar 50 milljónir til þess
að efla innviði Ráðgjafamiðstöðvar
landbúnaðarins til þess að bæta
ráðgjöf um áburðargjöf og leiðir
til þess að draga úr henni. Fyrir
bændur þýðir þetta að álagið verður
u.þ.b. 75% af þeirri upphæð sem
greidd var í desember síðastliðnum.
Þegar horft er til lengri tíma
er ljóst að áskorun þessa áratugar
verður að draga úr áburðarnotkun
eins og kostur er. Við þurfum að leita
leiða til þess að verða sjálfbær um
áburð og ein mikilvæg leið til þess er
að nýta lífrænan úrgang mun betur.
Verkefni undir nafninu „Sjálfbær
áburðarframleiðsla – heildstæð
nálgun á hringrásarhagkerfi“
er nýfarið af stað hjá Matís og
verður spennandi að fylgjast með
því. Með hugviti, rannsóknum,
tækniframförum og búviti íslenskra
bænda hef ég mikla trú á að við
náum miklum árangri á sviði
sjálfbærrar matvælaframleiðslu
á komandi árum. Tækifærin eru
fjölmörg og okkar að nýta þau.
Svandís Svavarsdóttir
matvælaráðherra
Nýtt ráðuneyti matvæla mun efla landbúnað
Svandís Svavarsdóttir.
AF VETTVANGI STJÓRNARRÁÐSINS
LESENDARÝNI
Missagnir um höfuð Herdísarvíkur Surtlu í bókinni „Sagnalandið”:
Herdísarvíkur Surtla
Surtla í Suðurengi á Selfossi 2019.
Höfuð Herdísarvíkur Surtlu yfir dyrum á skrifstofu
Sigurðar Sigurðarsonar dýralæknis á Keldum 1974.
Surtla á vegg í skrifstofu Sigurðar
Sigurðarsonar á Selfossi 2006.