Bændablaðið - 10.03.2022, Page 38

Bændablaðið | Fimmtudagur 10. mars 202238
Í starfi búnaðarskólanna fyrstu
áratugina var mikið lagt upp úr
notkun hesta við bústörfin, einkum
þó jarðyrkju. Á fyrstu árum
íslensku skólanna, 1880-1890,
voru kerrur lítt þekktar, og það
sama átti við um hestaverkfæri
eins og plóga og herfi.
Þegar þau verkfæri bárust til
landsins voru aktygi mikilvægur
fylgibúnaður – búnaður til þess
að miðla dráttarafli hestanna til
hins dregna verkfæris. Aktygi,
einnig nefnd búningur, gegndu því
eiginlega sama hlutverki og aflúttak
á nútíma dráttarvél.
Aktygin, eins og síðast tíðkuðust,
komu að segja má með hinum
„nýju“ verkfærum. Fyrir þann
tíma voru notaðir reiðingar eða
hnakkar við dráttarbúnað fyrir
sleða, skrifaði Broddi Jóhannesson
í sinni góðu bók, Faxi (1947).
Sveinn búfræðingur Sveinsson
birti rækilega lýsingu á aktygjum
(kerruaktygjum), sem hann taldi vel
henta íslenskum hestum, í Leiðarvísi
sínum um ný landbúnaðarverkfæri
árið 1875. Fyrirmynd þeirra var
norsk.
Í smiðjunni hans Torfa Bjarna­
sonar í Ólafsdal kynntust skólapiltar
smíði aktygja. Hún var hluti af
verkfærasmíðinni gagnmerku, sem
þar var stunduð. Hundruð aktygja
á plóghesta voru smíðuð þar og
tugir kerruaktygja, samtals nokkuð
á fjórða hundrað. Þau bárust síðan
út um land, m.a. með nemendum
Ólafsdalsskólans og þannig kynnti
Torfi íslenskum bændum aktygi.
Þegar Hvanneyrarskóli hóf störf
vorið 1889 voru þangað komin
tvenn aktygi frá Noregi, hermdu
blaðafregnir, en Sveinn búfræðingur
og skólastjóri hafði trú á hinni
norsku aktygjagerð. Síðar var smíði
aktygja einnig kennd við skólann um
áratuga skeið. Til dæmis smíðuðu
nemendur hvers árs á árunum 1918­
1936 að meðaltali tólf aktygi; flest
voru það kerruaktygi.
Þorsteinn Þorsteinsson frá
Húsa felli mun hafa verið í einum
síðasta námshópnum á Hvanneyri
sem lærði aktygjasmíði, en
hann brautskráðist vorið 1946.
Guðmundur Jóhannesson frá
Herjólfsstöðum í Álftaveri, þá
ráðsmaður á Hvanneyri, kenndi
smíðina. Þorsteinn sagði m.a. að allir
hefðu þurft að skila sínum aktygjum
til prófs síðari námsveturinn:
Við fengum járnbogann yfir
herða kambinn smíðaðan en
skyldum gera tréspaðana sjálfir. Við
saumuðum leður og settum aktygin
öll saman. Til voru þeir sem fengu
hjálp herbergisfélaganna á síðustu
stundu til að klára smíðarnar.
Prófdómari í öllum námsgreinum var
Guðmundur Jónsson á Hvítárbakka.
Var sagt að hann dæmdi aktygin eftir
því hve vel klafarnir voru stoppaðir.
Guðmundur á Hvítárbakka
hafði lengi notað vinnuhesta við
jarðyrkjustörf og fleiri búverk, og
vissi því betur en flestir hvaða kröfur
ætti að gera til góðra aktygja.
Smíði aktygja reynir, rétt eins og
söðlasmíði, á fjölbreytta iðn, eins
og fram kom hjá Þorsteini. Klafana
þurfti að smíða haganlega úr góðum
viði, helst eik, og bólstra þá vandlega;
boga, hringi o.fl. úr járni með
eldsmíði, og síðan var það fjölbreytt
leðurvinnan. Aktygjasmíði var því
einkar lærdómsríkt verknámsefni
á sínum tíma, rétt eins og smíði
rúllugreipar, flokkunargangs fyrir
sauðfé eða pressu fyrir rúlluplast er
búfræðinema á Hvanneyri í dag – á
árinu 2022.
Bjarni Guðmundsson
SAGA& MENNING
Sögubrot um búfræðslu 5:
Að smíða aktygi
Blesa undir kerruaktygjum. Á fyrri hluta síðustu aldar var hverju búi nauðsynlegt að eiga aktygi, gjarnan nokkur.
Saumhestur, ásamt klemmu í sama
skyni, úr vinnustofu nemenda á
Hvanneyri; til mikils hagræðis við
leðursaum og aðra leðurvinnu vegna
aktygjasmíði.
LESENDARÝNI
Björgum Garðyrkjuskólanum
Erfitt er að horfa upp á Garð-
yrkju skólann fjara út og verða
að sveltu barni sem hvorki fær
næringu, klæði, umhyggju né
ást frá stjórnvöldum. Hvaða
afleiðingar hefur þetta svelti haft
og hefur enn? Hverjir bera ábyrgð
á því ástandi sem orðið er? Hver
er stefna stjórnvalda í grænu
faggreinastarfi sem hefur unnið
sér virðingarsess í þjófélaginu með
áratuga farsælu starfi í þágu lands
og lýðs?
Hvaða skóli í landinu getur
státað af jafn jákvæðri ímynd og
Garðyrkjuskólinn með farsælu
starfi og kynningu, meðal annars á
sumardaginn fyrsta í áraraðir með
þátttöku fyrirmanna í þjóðfélaginu
og tugþúsundum glaðra gesta sem
sækja sér von og ræktunargleði með
heimsókn sinni í gróðurskálann
og ræktarlegt og fallegt umhverfi
skólans?
Hvaða stofnun, fyrirtæki eða
félagsskapur gæti ekki öfundað
Garðyrkjuskólann af þeirri jákvæðu
ímynd sem hann hefur í samfélaginu
vegna þess sem hann hefur gert í
gegnum tíðina með menntun
fagfólks, margs konar námskeiðum
fyrir almenning og einstaka hópa
s.s. skógarbændur, margs konar
ræktunarnámskeið, meðferð
á torfi og grjóti í byggingum,
blómaskreytingar, lífræn ræktun,
berjaræktun, námskeið um
klippingar og skógarhirðu með
keðjusögum, ferskviðartálgun og
húsgagnagerð úr fersku skógarefni
o.fl., o.fl.?
Þessi ímynd er margra milljóna
króna virði og verður ekki flutt í
fjölbrautaskóla, háskóla né nokkurn
annan skóla með góðum árangri.
Garðyrkjuskólinn verður að starfa
sjálfstætt og óhindrað.
Garðyrkjuskólinn er einstakur
og á stórmerkilega sögu starfs­
greinamenntunar sem hefur teygt
sig inn í menningu þjóðarinnar
með handverki og hugsun þeirra
sem numið hafa við skólann,
hvort sem það er skrúðgarðyrkja,
blómaskreytingar, blómaframleiðsla,
grænmetisrækt eða garðplöntur.
Víða má sjá falleg torg, blómabeð,
torf og steinahleðslur meðfram
tjörnum, stígum, við hús og inni
í húsagörðum, í kirkjugörðum
og á ýmsum opinberum stöðum.
Verkkunnátta af þessum toga er afar
sértæk og krefst fagkunnáttu sem
hvergi er annars staðar að hafa nema
í Garðyrkjuskólanum og fagfélögum
sem tengjast honum. Til er orðin ný
öflug garðamenning um leið og þeirri
gömlu er haldið við. Það er fullkomið
jafnvægi og fegurð.
Að kenna fólki að gera grænt og
fallegt í kringum sig eykur lífsgæði
og græna menningu. Það styður við
sjálfbærni að kunna að rækta margs
konar grænmeti og aðra nytjaræktun,
s.s. ber og ávexti, sem um leið eykur
atvinnu, sparar gjaldeyri og býr til
heimafengnar tekjur. Það er líka
sjálfstæði.
Annars staðar í heiminum, s.s. á
Norðurlöndunum er lögð rík áhersla
á þjálfun fólks á sviði garðyrkju og
annarra grænna starfa í þágu lands
og lýðs. Þetta snýst um menningu og
virðingu fyrir grænum gildum, heilsu
og heilbrigði náttúru og mannlífs.
Hvenær byrjuðu ófarir Garð­
yrkjuskólans? Það var þegar
Guðni Ágústsson, þáver andi
landbúnaðarráðherra, setti Garð­
yrkjuskólann undir Land búnaðar­
háskólann á Hvanneyri. Hann
hefur ekki gert mikið fyrir
Garðyrkjuskólann að mínu viti og
var kannski ekki hægt að ætlast til
þess heldur. Rótgróinn bændaskóli.
Það skipti engu máli heldur þó
hann væri skráður háskóli. Lilja
Alfreðsdóttir, fyrrverandi mennta­
og menningarmálaráðherra,
nýtti ekki tækifærið til að bjarga
Garðyrkjuskólanum á meðan hún
hafði aðstöðu til þess, þrátt fyrir ákall
atvinnulífsins og garðyrkjugeirans.
Starfsmannaflótti og mikill
reynslu­ og spekileki hefur átt sér
stað að undanförnu frá skólanum
vegna leiðinda yfirmanna og
stjórnleysis Bændaháskólans.
Hvaða bjargir eru í boði nú ef
Garðyrkjuskólinn á að halda lífi sínu?
Nú reynir á Svandísi Svavarsdóttur,
sem ég hér með skora á að beita
sér fyrir því að koma í veg fyrir
menningarlegt slys og endurreisa
GARÐYRKJUSKÓLANN og gera
hann að því myndarlega græna
tákni þjóðarinnar sem hann áður
var og þarf að vera í framtíðinni.
Þar þarf sem fyrr að fara fram
alhliða menntun fagfólks í grænum
störfum garðyrkjunnar þar sem
fólk lærir að tengja saman hugsun,
hjarta og handverk í vönduðum
störfum í þágu þjóðarinnar. Björgum
Garðyrkjuskólanum!
Ólafur Oddsson
fyrrverandi
starfsmaður
Skógræktarinnar og
stundakennari við
Garðyrkjuskólann.
Garðyrkjuskólinn á Reykjum. Mynd / HKr.
Ólafur Oddsson, fyrrverandi starfsmaður Skógræktarinnar og stundakennari
við Garðyrkjuskólann.