Bændablaðið - 07.04.2022, Qupperneq 46

Bændablaðið | Fimmtudagur 7. apríl 202246
Garðrækt hófst ekki á Íslandi fyrr
en um miðja 18. öldina. Ein elsta
frásögn af ræktun er varðveitt í
ljóðinu Lysthúskvæði eftir Eggert
Ólafsson (1726–1768) frá um 1764.
Eggert orti þá langan bálk, sem
enn er sunginn, og lýsir tilraun séra
Björns í Sauðlauksdal (1724 –1794)
að gera sér garð.
Ekki síður er sungið um ánægju
þeirra mága að njóta síðkvelda í
lysthúsinu sem þeir byggðu í miðjum
kartöflugarðinum við fuglasöng og
blómaangan.
Í einu erindi Lysthúskvæðisins
segir:
Laufa byggja skyldi skála,
skemmtiliga sniðka og mála,
í lystigarði ljúfra kála,
lítil skríkja var þar hjá,
– fagurt galaði fuglinn sá –
týrar þá við timbri rjála
á tólasmíða fundi.
– Listamaðurinn lengi þar við undi.
Garðar
Gamlir íslenskir garðar segja
mikla og mikilvæga menningar- og
ræktunarsögu. Þeir skipta máli í
byggðarlagi sínu, fyrir alla landsmenn
og sumir á heimsvísu. Þeir gegna
merkilegu hlutverki í samfélaginu
sem dvalarstaðir, gróðurvinjar og
ferðamannastaðir.
Garðar hafa sérstöðu sem
menningarminjar, þeir eru annars
vegar manngerður staður og hins
vegar ræktuð náttúra. Sem lífríki
skilja þeir sig skýrt frá öðrum
menningarminjum vegna þess
að þeir eru í stöðugri þróun og
vexti, stjórnað að miklu leyti af
náttúruöflunum.
Garður á sér sömu orðmynd í
skyldum indóevrópskum tungu-
málum. Orðstofninn er sá sami í
norrænu tungumálunum, á færeysku;
garður, á nýnorsku; gar, á sænsku og
dönsku; gård.
Garður, hinn umlukti garður, er á
latínu; hortus, á ensku; garden, yard,
á ítölsku; giardino, frönsku; jardin,
þýsku; garten. Have/hage da/no er af
sama stofni og íslenska orðið hagi.
Orðið Paradís, nafnið á
aldingarðinum Eden, er komið úr
fornpersnesku, „pairidaëza“ og
merkir umgirtur garður. Síðasti
liður orðsins, „daëza“, er skylt
íslenska orðinu „deig“ á íslensku og
merkir vísast upphaflega „leirlímdur
garðveggur“.
Garðurinn, sem dvalar- og
athafnasvæði, á margt sameiginlegt
á heimsvísu þótt á ólíkum stöðum sé,
hvort heldur hann er í Japan, Ítalíu,
Danmörku eða Íslandi. Mismunurinn
felst í ytri aðstæðum, veðurfari,
landslagi og þjóðfélagsgerð.
Garðurinn, eða hið manngerða
ytra umhverfi, verður myndbirting
þess lífsstíls eða draums sem
einstaklingur, samfélag eða jafnvel
þjóð hefur.
Upprunalegt hlutverk garðsins
sem ræktunareits hefur breyst
með tímanum. Einkagarður verður
almenningsgarður. Kirkjugarður
fyllist og hefur þá sögulegt gildi auk
gildis síns sem almenningsgarður.
Eignarhald og rekstrarform garða
breytist og um leið og skipulagi
er breytt getur hlutverk garðsins
orðið annað.
Hvorki byggingarlist né garð-
gerðalist á Íslandi skartar glæsilegum
verkum ámóta þeim sem sjá má í
nágrannalöndunum. Hér skortir
þó ekki einstaka perlur, sem oftar
en ekki taka ljóma sinn af hinum
sérstæðu og erfiðu aðstæðum sem
við hér á landi búum við. Því er afar
mikilvægt að veita íslenskri garðsögu
og garðminjum athygli og virðingu
Sumarkvöld í garði Guðbjargar húsfreyju í Múlakoti. Á fyrri hluta 20. aldar
var Múlakot og garðurinn vinsæll viðkomustaður ferðamanna
Íslenskir garðar skipta máli
– Garðar, lifandi minjar – hluti af menningarsögu okkar
1. Skriða í Hörgárdal
Garðurinn að Skriðu í Hörgárdal telst vera elsti núverandi trjágarður
við heimili á Íslandi. Þorlákur Hallgrímsson og synir hans, Björn og
Jón Kjærnested, gróðursettu í hann um 1825 ilmreyni, sem enn er í
garðinum og er talinn eitt elsta gróðursetta tré á Íslandi.
2. Hólavallagarður í Reykjavík
Hólavallagarður endurspeglar á einstakan hátt skipulagssögu og
uppbyggingu kirkjugarða. Byrjað var að grafa í garðinum 1838 og
var skipulag Víkurgarðs þá haft að fyrirmynd. Síðar breyttist skipulag
grafa og götur mynduðust milli grafaraða. Önnur meginrök fyrir því
að friðlýsa garðinn eru þau að í honum hefur varðveist eitt merkasta
og heillegasta safn af minningarmörkum á Íslandi.
3. Alþingisgarðurinn
1893-95
Alþingisgarðurinn er elsti og
best varðveitti almennings-
garður við opinbera byggingu
á Íslandi.
Hann markar tímamót í
íslenskri garðsögu þar sem
hann er fyrsti garðurinn sem var
hannaður áður en framkvæmdir
við hann hófust.
4. Skrúður á Núpi í Dýrafirði 1909
Skrúður er einstakt framtak og hugarsmíð séra Sigtryggs Guðlaugssonar
sem síðar naut dyggrar aðstoðar konu sinnar, Hjaltalínu M. Guðjónsdóttur.
Skrúður á sér merkilega sögu, m.a. sem fyrsti kennslugarðurinn löngu
áður en slíkar hugmyndir höfðu skotið rótum.
Árið 2013 hlaut Skrúður virt alþjóðleg verðlaun, International Carlo
Scarpa Prize for Gardens, sem ítölsk stofnun, Fondazione Benetton
Studi Ricerche, veitir á hverju ári.
Tillögur að 10 friðlýsingum
gamalla garða
Inngangurinn í Skrúð og hlutateikning séra Sigtryggs Guðlaugssonar, föður
garðsins. Mynd / EESæm
Húsið að Suðurgötu 12 byggt 1899 var fyrsta stóra „villan“ sem byggð var
í Reykjavík. Garðurinn var í sama stíl, myndrænn og skrautlegur.
Mynd / M.ÓLafsson
Í Sauðlauksdal 2021 – minnisvarði um starf séra Björns í Akurgörðum sem
sést greinilega marka fyrir. Mynd / EESæm
SAGA&MENNING
Mynd / EESæm
Mynd / EESæm
Mynd / Guðmundur Ingólfsson
Mynd /Luigi Latini