Bændablaðið - 26.01.2023, Qupperneq 52

52 Bændablaðið | Fimmtudagur 26. janúar 2023
Fróðleikur um
orkumál og orkuskipti
– Hvað merkja fjölmörg, misalgeng hugtök?
Í þessu tölublaði Bændablaðsins, og næstu níu til viðbótar, birtast hugtök úr umræðu og skrifum um stöðu
orkumála og full orkuskipti. Leitast er við að útskýra þau og setja í innra samhengi í þessum stórvægu og
yfirgripsmiklu málaflokkum. Alls verður fjallað stutt og laggott um 48 hugtök, fjögur til fimm samtímis í
grein í hverju tölublaði. Frumorka, Orkuspá, fjölnýting, stýrikerfi, glatvarmi, flutningstap, vetnisknúnar
vélar, þolmörk, skerðanleg orka og metanól; þetta eru allt dæmi um fjölbreytt umfjöllunarefni Ara Trausta
Guðmundssonar jarðvísindamanns, rithöfundar og fyrrum þingmanns sem skrifaði m.a. greinarflokk um
umhverfismál í Bændablaðið fyrir allnokkrum árum.
1. hluti:
Þegar orka á í hlut
Frumorka er eitt en orkuframboð
eða orkueftirspurn annað. Við
hvað miðast orkuspá?
Frumorka
Orka í boði á Íslandi (sem rafmagn,
heitt vatn og eldsneyti) kallast
frumorka. Um 85% frumorkunnar
er framleidd heima fyrir með
endurnýjanlegum hætti. Þar af
felast 60% í hitaveitum landsins
en 25% er raforka frá vatnsafls- og
jarðvarmavirkjunum.
Óendurnýjanlega orkan, 15%, á
formi innflutts jarðefnaeldneytis, er
notuð í samgöngum og atvinnurekstri
á land, sjó og í lofti. Frumorkan
nýtist misvel eftir því hvernig hún
er notuð. Við bifreiðanotkun nýtist
raforka allt að 90% frá rafhlöðu
til að knýja ökutækið en 10%
raforkunar verður að varma sem
hitar umhverfið. Til samanburðar
nær bensínvél að nýta um 30% orku
eldsneytisins til að hreyfa bíl en 70%
verða að varma til umhverfisins.
Orkuframboð
Orkuframboð birtst í varma þess heita
vatns og gufu sem jarðvarmavirkjanir
skila inn á lagnakerfi hitveitna
og til landsmanna, enn fremur í
raforkunni sem flyst með flutnings-
og dreifikerfinu frá raforkuverum til
kaupenda og loks í aðgengilegum
birgðum jarðefnaeldsneytis, þ.e.
olíu, bensíni, þotueldsneyti (svipað
og steinolía) og kolum.
Orkuframboð (eins og orkunotkun) er
gefið upp í kWst (kílówattstundum),
MWst (megawattstundum), GWst
(gígawattstundum) eða TWst
(terawattstundum).
Kíló: þúsund, mega: milljón, gíga:
milljarður, tera: þúsund milljarðar,
ein trilljón). Meðalársnotkun
meðalheimilis er um 4.000 kWst á
ári. Ársframboð á raforku á Íslandi
er rúmlega 19 TWst.
Orkueftirspurn
Orkueftirspurn er sveiflukennd;
háð allmörgum þáttum svo sem
mannfjölgun, heilsu og heilbrigði
í samfélaginu, efnahagsástandi,
náttúrunytjum, nýsköpun, þróun
þjónustu og alþjóðamálum.
Meginþróunin í áratugi, hér
og erlendis, hefur verið í átt til
aukinnar orkueftirspurnar. Hraðar
breytingar vegna stefnumörkunar,
efnahagsáfalla eða mikils uppgangs
í atvinnumálum, náttúruvár, eða
vegna tækniþróunar geta kallað á
aukna og/eða breytta orkueftirspurn
(stundum nefnd orkuþörf).
Orkuspá
Áratugum saman hefur Orkuspár-
nefnd gefið út svonefnda Orkuspá.
Hún áætlar notkun raforku,
jarðvarma og jarðefnaeldsneytis
á tilteknu tímabili, á almennum
markaði og til stóriðjunnar.Raforku-
spá fyrir almenna markaðinn, til 40
ára í senn, er unnin af undirhópi
nefndarinnar.
Nú liggur fyrir gagnvirkt
orkuskiptalíkan Orkustofnunar
með innsýn í skipti jarðefna-
eldsneytis í nýja orkugjafa og
áhrifin á raforkuframboð (www.
orkuskiptaspa.is). Gagnvirkt spá-
líkan Landverndar er líka aðgengi-
legt og þá á sérstakri vefsíðu sem
vísað er til á www.landvend.is.
Samtök iðnaðarins, Landsvirkjun,
Samorka og Efla standa enn fremur
að vefsíðunni www.orkuskipti.is
þar sem unnt er að spá gagnvirkt í
orkueftirspurn framtíðar.
/ATG
Ari Trausti Guðmundsson jarð-
vísindamaður mun í næstu blöðum
útskýra hugtök sem birtast í
umræðum um orkumál og orkuskipti.
Orka í boði á Íslandi (sem rafmagn, heitt vatn og eldsneyti) kallast frumorka. Um 85% frumorkunnar er framleidd
heima fyrir með endurnýjanlegum hætti. Þar af felast 60% í hitaveitum landsins en 25% er raforka frá vatnsafls- og
jarðvarmavirkjunum. Mynd / ghp
Eins og vitað er, er tilraunahús
og starfsfólk á Reykjum flutt
yfir til Fjölbrautaskóla Suður-
lands (FSu). Hins vegar, þar
sem Landbúnaðarháskóli
Íslands (LbhÍ) fékk styrk fyrir
tómatatilraun með CO2 auðgun,
var gerður samstarfssamningur
milli LbhÍ og FSu til að framkvæma
tilraunarverkefni.
Ve r k e f n i s -
stjóri er Christina
Stadler hjá LbhÍ.
Börkur Halldór
Bl. Hrafnkelsson
og Elías Óskars-
son hjá FSu
hafa daglega
umsjón með
tilrauninni. Helgi
Jóhannesson hjá RML sér um
ráðgjöf á meðan tilraunin stendur
yfir. Verkefnið er unnið í sam-
starfi við garð- yrkjubændur og
verður þeim boðið í heimsókn.
Tilraunin er styrkt af Matvæla-
sjóði og Þróunarsjóði garðyrkjunnar
Fullnægjandi leiðbeiningar
vegna vetrarræktunar á
tómötum undir lýsingu við HPS
lampa með rafeinda-straumfestu
(electronic ballast) og mismunandi
styrkleika af CO2 auðgunar eru
ekki til á Íslandi. Þess vegna hefur
nú farið af stað tómatatilraun með
CO2 auðgun hjá FSu á Reykjum
í vetur 2022. Þessi tilraun mun
standa til vors 2023 og ætlum
við sem störfum við tilraunina að
kynna uppsetningu hennar.
Niðurstöður úr tómatatilraun
sem gerð var veturinn 2021/2022
– sjá nánar í 19. tölublaði
Bændablaðsins 2022 – voru hafðar
til hliðsjónar við skipulagningu
tilraunarinnar sem hér er lýst.
Þar sem Hybrid topplýsing (454
µmol/m2/s, HPS: LED 2:1) var
með jafn mikla uppskeru af
tómötum eins og með eingöngu
HPS topplýsingu (472 µmol/m2/s)
og að enginn rafmagnssparnaður
náðist þar sem bætt var afkoma
HPS ljóssins með því að minnka
ljósakostnað þar sem notað var
1000 W perur í staðinn fyrir
750 W perur verður síðarnefnda
ljósmeðferðin (HPS topplýsing
með 1000 W perum) notuð í
öllum meðferðum í núverandi
tómatatilraun.
Vitað er að auk lýsingar þá
skiptir magn af CO2 einnig máli
þegar kemur að vexti plantna og
uppskeru af tómötum.
Þar sem CO2 kostnaður vegur
þungt í heildarrekstrarkostnaði
í tómataræktun er mikilvægt
að finna út hvort CO2 auðgun
endurspeglist í framlegð miðað
við uppskeruaukningu eða hvort
frekar ætti að takmarka notkun
af CO2.
Tilraun með stöðugt vaxandi
magn af CO2 (0 ppm (mynd
Tómatatilraun um áhrif lýsingar og
CO2 auðgunar
Elías Óskarsson.
Christina
Stadler.
Börkur Halldór
Bl. Hrafnkelsson.
Mynd 1. HPS topplýsing (1000 W HPS lampa) og 0 ppm hjá tómataplöntum.
Mynd 2. HPS topplýsing (1000 W HPS lampa) og 600 ppm hjá tómataplöntum.
Á FAGLEGUM NÓTUM