Bændablaðið - 09.03.2023, Blaðsíða 49

49Bændablaðið | Fimmtudagur 9. mars 2023
REYKJAVÍK AKUREYRI 590 5100 klettur.is
Rafmögnuð
gæði
Commiphora. Myrra hefur lengi verið
notuð til lækninga og sem ilmefni.
Egyptar höfðu myrru handhæga við
smurningu látinna til varðveislu,
líklega til að dempa nályktina.
Í Jóhannesarguðspjalli 19: 39-41
kemur myrra við sögu. „Þar kom líka
Nikódemus, er fyrrum hafði komið
til hans um nótt, og hafði með sér
blöndu af myrru og alóe, nær hundrað
pundum. Þeir tóku nú líkama Jesú
og sveipuðu hann línblæjum með
ilmjurtunum eins og Gyðingar búa
lík til greftrunar.
En á staðnum, þar sem hann var
krossfestur, var grasagarður og í
garðinum ný gröf sem enginn hafði
enn verið lagður í.”
Plöntur sem klifra
Vafnings- eða klifurjurtir eru plöntur
sem vefja sig upp eða nota aðrar leiðir
til að lyfta sér frá jarðvegsyfirborðinu
og upp í sólarljósið. Stönglar
klifurplantna eru grannir, hraðvaxta
og sveigjanlegri í vexti en tréna með
tímanum og geta orðið tugir metrar
að lengd. Aðferðin er plöntunum
hagfelld þar sem þær þurfa ekki að
mynda eins sterka stöngla og plöntur
sem standa undir sér sjálfar.
Í náttúrulegum heimkynnum sínum
klifra plönturnar upp eftir öðrum
trjám eða klettum. Vafningsjurtir eins
og humlar og umfeðmingsgras vefja
sig utan um önnur tré eða minni jurtir.
Klifurjurtir, eins og bergflétta,
hafa heftirætur á stofninum sem
festa sig við trjábörk eða grjót. Aðrar
tegundir eins og rósir mynda króka
eða sveigða þyrna til að krækja sig í
með og enn aðrar eins og til dæmis
vínviður senda frá sér fálmara sem
þær vefja við greinar eða annað sem
fyrir verður og hífa sig upp með
þeim við klifrið. Í sumum tilfellum
sveiflast fálmararnir þar til þeir ná
snertingu við grein eða eitthvað
annað sem þeir geta fest sig við.
Stönglar í kafi
Margar vatnaplöntur, eins og til dæmis
vatnaliljur, mynda stöngulhnýði
sem senda frá sér blaðstöngla upp á
yfirborðið þannig að blöðin virðast
fljóta á vatninu. Í blaðstönglum og
blöðum vatnagróðurs er að finna
loftrými sem eykur flot þeirra.
Mikið af lofti safnast í
stöngulhnýðin og stundum má sjá
loftbólur rísa frá botni tjarna með
mikið af vatnaliljum, lofti sem losnar
frá hnýðunum.
Nytjar
Stönglar og stofnar eru nýttir í margs
konar tilgangi. Sem matvæli má
nefna stöngulhnýði eins og kartöflur
og taró. Hlynsýróp er unnið úr bol
hlyntrjáa, aspar og bambussprotar eru
stönglar og úr stönglum sykurreyrs er
unninn sykur. Kanill er börkur og eitt
undirstöðuhráefnið í tyggigúmmí er
unnið úr trjáberki Senegalia senegal.
Kínín sem er lyf gegn malaríu og
bragðefnið í tónikvatni er unnið úr
berki kínabarkar, Cinchona officinalis
og eiturefnið kúrare úr berki nokkurra
suður-amerískra klifurjurta.
Viður trjáa er notaður sem
byggingarefni og í alls konar stærri
og minni muni eins og pappír, báta
og skip, hljóðfæri og ótal aðra
hluti. Bambusstönglar eru hafðir til
bygginga, sem vatnsleiðslur og margt
annað og grasstrá eru höfð í húsþök.
Orðið tannín er dregið af latneska
heitinu yfir eikarbörk, tannāre, sem
var og er líklega enn notaður til að lita
leður. Korkur og náttúrulegt gúmmí
er unnið úr berki og bast og margs
konar þræðir úr stönglum líns, hamps
og fleiri jurta. Úr berki pálmatrjáa
eru unnir þræðir sem notaðir eru í
mottur og ofnir eru í kaðla. Egyptar
voru fyrstir, svo vitað sé, til að búa til
pappír úr stönglum papírusplantna.
Raf er steinrunnin trjákvoða
barrtrjáa sem þótti og þykir enn
mikið gersemi og úr því búnir til
skartgripir og skrautmunir. Friðrik
I Prússakonungur gaf Pétri mikla
snemma á 18. öld heilan sal skreyttan
með rafi. Í seinni heimsstyrjöldinni
var salurinn tekinn niður, fluttur til
Prússlands og eyðilagðist líklega í
lok stríðsins. Árið 2003 var endurgerð
salarins opnuð almenningi eftir
áratuga endurgerð.
Í fyrstu Jurassic Park myndinni á
flugan sem risaeðlu DNA fannst í að
hafa varðveist í rafi eins og margir
eflaust muna.
Reykelsi og myrra
Olíukvoða sem safnað er úr stofni
trjáa af ættkvíslinni Besweelia
er notuð í reykelsi og ilmvötn.
Samkvæmt kristinni trú færðu
vitringarnir þrír úr austri Jesúbarninu
við fæðingu þess gull, reykelsi og
myrru. Reykelsið sem um ræðir var
líklegast búið til úr slíkri kvoðu.
Myrra er einnig trjákvoða sem vellur
úr smávöxnum og þyrnóttum trjám
og runnum sem tilheyra ættkvíslinni
Blaðamaðurinn og baobabþykkblöðungurinn. Mynd / Skarphéðinn G. Þórisson.
Einföld gerð af vafningsjurt.
Mynd / wikimedia.org
Jarðarberjaplöntur mynda ofan-
jarðarrenglur sem eru jarðlægir
sprotar sem skjóta rótum og mynda
blöð. Mynd / strawberryplants.org
Kartöflur eru stöngulhnýði.
Mynd / knowyourproduce.com
Lengdartrefjar gera stofn pálma
ótrúlega sveigjanlega og með
ólíkindum hvað þeir geta staðið af
sér hvassa hitabeltisstorma.
Mynd / wikimedia.org
Þróun sprotavaxtar frum- og æðplantna. Mynd / royalsocietypublishing.org/