Bókasafnið - 01.02.1999, Blaðsíða 13

Ólöf Benediktsdóttir
Höfimdarréttur
og stafrænt efni á bókasöfnum
Höfundarréttur snýst annars vegar um hug-
lægan rétt höfundar á verki sínu en hins
vegar um fjárhagsleg réttindi hans eða
annarra sem hann hefur framselt þau til.
Verkið sjálft er bæði óhlutbundið hugverk og oftast einnig
hlutbundið sem eintak eða eintök af verkinu. Hugverk birt-
ast í hinum ýmsu myndum, sem ritverk, myndverk, hljóð-
verk og svo framvegis og hvert um sig er annaðhvort lista-
verk eða fræðilegt verk. Hin hlutbundnu eintök hugverka
geta birst í ýmsum myndum og nú er algengt að sama verkið
geti verið á mörgum mismunandr miðlum eða að eitt verk
birtist í ýmsum myndum á sama miðlinum. Stafrænar útgáf-
ur, sem fram á sfðustu ár hafa yfirleitt verið annað form á
prentuðu efni, eru nú í auknum mæli sjálfstæðar útgáfur.
Gagnagrunnum á öllum sviðum fjölgar stöðugt og erfitt er
orðið að stunda rannsóknir nema hafa aðgang að þeim.
Þessi fjölbreytni í birtingarformum hugverka og hröð þró-
un, sem orðið hefur á þessu sviði undanfarin ár, hefur í för
með sér að það verður æ erfiðara fyrir höfunda og höfundar-
réttareigendur að gæta réttar síns og fyrir hina, sem vilja fara
að settum reglum, að fylgjast með. Tæknin hefur gert það að
verkum að oft er ekki hægt að þekkja afrit frá frumriti og
því getur verið erfitt að koma höndum yfir misnotkun.
Stuldur eða misnotkun á höfundarrétti er mjög algeng um
allan heim og sjóræningjaútgáfur á skáldverkum og tónlist
valda útgefendum áhyggjum og markaðstapi. I mörgum
löndum stafar þetta af fávisku, vanþróun eða fátækt eða jafn-
vel því að ekki hafa verið settar neinar reglur um höfundar-
rétt. í okkar heimshluta eru ýmsar orsakir fyrir misnotkun á
höfundarrétti, sennilega oft vanþekking og á seinni tímum
það hve auðvelt er orðið að fjölfalda með ljósritun eða afspil-
un og nú sfðast með rafrænni afritun.
Fólki finnst sjálfsagt að nota tæknina, sem er fyrir hendi,
sér til ánægju og þæginda. Á svokallaðri upplýsingaöld þyk-
ir mörgum sem ekki eigi að takmarka frjálsan aðgang að
hugverkum og upplýsingum. Stjórnleysi í þessum efnum er
þó óhugsandi því að útgefendur og höfundar verða að geta
þrifist og það yrði til að drepa niður andlega iðju ef allir
gætu hömlulaust meðhöndlað hugverk að vild. Það er með
öðrum orðum nauðsynlegt að tryggja, að lög og reglur
hindri ekki hagkvæma og réttláta notkun tækninnar og jafn-
framt að gæta hagsmuna höfunda og höfundarréttareigenda.
Því er ekki að neita, að samfara hraðri þróun í upplýsinga-
iðnaði og tilkomu Internetsins hafa yfirráð yfir hugverkum í I
auknum mæli verið að færast á hendur stórra og voldugra út-
gáfufyrirtækja og gagnagrunnseigenda. Höfundar geta held-
ur ekki fylgst eins vel með því og áður hvar verk þeirra eru
birt og hvernig þau eru notuð. Grein í prentuðu tímariti |
getur allt í einu verið komin í stafrænt form í einhverjum |
gagnabanka, niðurstöður rannsókna í gagnagrunn á viðkom- j
andi sviði og allt þetta á margmiðlunargeisladisk ásamt
myndum og tónlist. Þá getur orðið erfitt að skilgreina höf- j
undarhugtakið og höfundarréttinn, sérstaklega ef um sam-
sett verk er að ræða.
Löggjöf og sáttmálar um
höfundarrétt og rafrænir miðlar
Er þörf á tiýrri löggjöf vegna rafrœnu miðlanna?
Alþjöðleg, evrópsk og íslensk samtök sem gceta hagsmuna höfund-
arréttareigenda
Samþykktir Evrópusambandsins og aðlögun að þeim
Með tilkomu rafrænu miðlanna er orðið enn erfiðara en áður
að hafa stjórn á notkun og meðferð hugverka. Höfundarrétt-
arlög þau sem hver þjóð hefur sett sér í samræmi við alþjóð-
legar samþykktir þarf að túlka á nýjan hátt og bæta inn
greinum til að ná yfir nýja tækni. Miklu skiptir að alþjóðlegt
samræmi sé í löggjöfinni, því að landamæri eru ekki til í
tölvusamskiptum.
Við lifum á tímum mikilla breytinga á upplýsingamiðlun
og þessar breytingar hafa gerst mjög hratt. Það er mjög eðli-
legt að laga- og kerfisbreytingar verði ekki með sama hraða.
Nokkurn tíma tekur að koma á reglu, hvort sem lagabreyt-
ingar þarf til eða nýja túlkun á núverandi lögum.
Islendingar eiga aðild að öllum helstu alþjóðlegum sam-
þykktum um höfundarréttarmál. Þær eru meðal annars:
Bernarsátttnálinn til verndar bókmenntum og listum. Hann
var fyrst samþykktur 1886 en endurskoðaður í Róm 1928.
Samband þeirra þjóða sem eiga aðild að honum er kallað
Bernarsambandið.
Alþjóðahugverkastofnunin WIPO (World Intellectual Property
Owners). Hún hefur eftirlit með framkvæmd sáttmálans og er
ein af stofnunum Sameinuðu þjóðanna.
Genfarsáttmálinn um höfundarrétt. Hann var gerður 1952 að
tilstuðlan Sameinuðu þjóðanna vegna þess að ekki áttu allar
11
Bókasafnið 23. Arg. 1999