Bókasafnið - 01.02.1999, Blaðsíða 23

um þurft að vera skilaskyld, eins og áður er komið fram, en
ekki er mælt með því að skilaskylda nái yfir víðfeðmar útgáf-
ur á Interneti.20
Erfitt getur verið að framfylgja ákvæðum um skylduskil á
rafrænum gögnum og ljóst er að ekki getur öll innlend út-
gáfa, sérstaklega útgáfur á neti í stafrænu formi, orðið skila-
skyld, enda hvorki mögulegt né skynsamlegt. Þetta er
vandamál sem stöðugt þarf að vaka yfir og brennur á þeim
sem vinna að verkefnum sem nú eru í gangi. I sænska verk-
efninu Kulturarw3 segir: „Det ár svárt att skilja mellan det
| som i framtiden kommer att betraktas som vardifullt och det
som kommer att anses vara vardelöst."21
Nauðsynlegt er því að móta strax í upphafi vel ígrundaðar
viðmiðunarreglur um það hvað safngagn þurfi að hafa til að
bera til að falla undir skilaskyldu. Grunnreglan er fyrir hendi
í núgildandi lögum um skylduskil, það er að þau nái til efnis
sem prentað er og/eða gefið út á Islandi, auk hljóðrita. Þegar
kemur að rafræna efninu þyrfti til viðbótar að vinna það
vandasama verkefni að velja það sem talið er að muni hafa
menningarsögulegt gildi, þannig að allt sögulegt ferli allra
tegunda þessa nýja útgáfuforms allt frá fyrstu útgáfum varð-
veitist. Einnig þarf að gera varðveisluáætlanir til að ná til
efnis sem þegar hefur verið gefið út og hefði fallið undir
skilaskyldu samkvæmt lögum sem ná yfir rafræna miðla.
Allt sem okkur tekst að safna um frumraunir okkar í þessum
efnum verður fágæti framtíðarinnar. Rafrænu útgáfurnar
marka tæknileg tímamót í menningarsögunni eins og upp-
haf prentlistarinnar gerði á sínum tfma.
Reynsla Norðmanna af
aðföngum rafrænna gagna
Norðmenn hafa nú öðlast nokkra reynslu í meðhöndlun raf-
rænna gagna sem skylduskilaefnis svo að ýmislegt hagkvæmt
er hægt að læra af reynslu þeirra. Strax árið 1990, þegar farið
var að vinna eftir nýju lögunum, var stofnaður innanhúss-
starfshópur við deild þjóðbókasafnsins í Mo í Rana. f hópinn
voru valdir fulltrúar sem sérhæfðir voru á starfssviðum að-
fangadeildar, tölvudeildar og skráningardeildar og störfuðu
undir stjórn yfimanns deildarinnar í Rana. Árið 1996 lagði
hópurinn inn á Internetið skýrslu um reynslu sína og vinnu-
aðferðir. Skýrslan er hluti af áðurnefndri heildarskýrslu,
Forslag til plan for Nasjonalbibliotekets arbeid ined pliktavlevert
elektronisk materiale fram mot dr 2000.22
Við val á efni, sem fellur undir skylduskil, er fyrst beitt
þeirri grundvallar útilokunarreglu sem lögin sjálf fela í sér
og mest áhersla er lögð á að eftir sé farið, það er að viðkom-
andi upplýsingamiðill sé aðgengilegur fyrir alla. Enda er tit-
ill norsku laganna Lov om avleveringsplikt for allment tilgjenge-
lige dokument. Þau gögn sem ekki samræmast þessu ákvæði
skulu varðveitt annars staðar. Þegar þessari grisjun er lokið
er hægt að taka til við mat á því sem þá er eftir.
Fyrst þegar norsku lögin voru kynnt alþjóðlega voru við-
brögðin hvaðanæva þau að enginn möguleiki væri að upp-
fylla þær skyldur sem þau fælu í sér. Starfshópurinn markaði
sér strax í upphafi þá stefnu að flækja sig ekki í vandamálum
og spurningum heldur hefjast strax handa með lítil afmörk-
uð verkefni. Að útiloka rafræn gögn vegna spurninga, sem
ennþá var ekki hægt að finna svör við, kom aldrei til greina
af hópsins hálfú.23
Ljóst var að ekki var mögulegt að taka á öllum vandamál-
um í einu við meðhöndlun rafrænu gagnanna. Því var það
ráð tekið að afla reynslu með þvf að fara varlega í sakirnar,
þreifa sig áfram með gætni stig af stigi og nota flokkunina, j
sem lýst hefur verið hér að framan, til viðmiðunar. Ekki var
lögð áhersla á að láta lögin virka strax með fullum þunga á
allar tegundir heldur hefja verkið með það efni sem auðveld-
ast var að fást við og afla með því stigvaxandi þekkingar til
að fást við flóknari og vandmeðfarnari gögn. Valdar voru
ákveðnar tegundir og unnið með þær frá grunni sem til-
raunaverkefni. Allra fyrst voru tekin fyrir gögn í föstu formi,
geisladiskar (CD-ROM) og disklingar, en lítill munur er á
meðhöndlun þeirra og hefðbundins efnis úr pappír.
Hugbúnaður er skilaskyldur hjá Norðmönnum og er þegar
hafin innköllun bæði á kerfisbúnaði og notendabúnaði sem
almennur aðgangur er að, til dæmis Excel, Word og fleiru.
Mörg rafræn gagnasöfn, þar á meðal textasöfn eins og orða-
bækur og tímarit, eru byggð á forritum sem fylgja þeim.
Hugbúnaðurinn geymir einnig upplýsingar um sjálfan sig
og segir til um þau áhöld sem notuð eru í samfélagi okkar
tíma og getur auk þess verið til vitnis um aðra hluti, til
dæmis getur skattaforrit gefið upplýsingar um skattkerfið
sem notað var.24
Fyrsta tilraunaverkefni Norðmanna við móttöku gagna af
Interneti voru svokallaðir fréttahópar (newsgroups), en það
eru umræðuhópar sem byggjast á tölvupósti og líkjast
listservs-umræðuhópum en eru ólíkir þeim að því leyti að
allir sem hafa USENET-aðgang og viðeigandi lesbúnað geta
haft aðgang að þeim.23 í upphafi verkefnisins voru nauðsyn-
leg leyfi fengin og verkefnið tilkynnt til fréttahópanna.
Fréttahópar eru hentugt tilraunaverkefni að því leyti að eng-
inn vafi leikur á því að almennur aðgangur er leyfður að
þeim og efni þeirra er fjölbreytt. Rannsókn á þeim í heild
innan ákveðins tímabils gæti gefið rannsóknarmönnum
framtíðarinnar mynd af því hvernig þessar nýju samskiptaað-
ferðir voru nýttar. Afhending á efni sem þessu er einnig
mátulega umfangsmikið verkefni til að afla reynslu við söfn-
un dreifðra gagna af neti. Söfnunin á þessu efni fór þannig
fram að sendingarnar voru afritaðar sjálfvirkt inn á tölvu
safnsins og síðan var afrakstur hvers árs fyrir sig vistaður á
geisladiskum til langtíma varðveislu. Fyrirhugað er að gefa
aðgang að fullum texta efnis fréttahópanna á Interneti.26
Við þjóðbókasafnið í Rana hefur verið tekinn saman listi
yfir norsk blöð og tímarit á neti frá því haustið 1994, Norske
elektroniske tidskrifter. Haustið 1996 hófst vinna við frekari
útfærslu á skylduskilum á þessu efni. Þá hafði titlum fjölgað j
frá árinu 1994 úr fjórum f fjögur hundruð og útgáfa rita á
neti var í hröðum vexti.
Einfaldar viðmiðanir eru hafðar við val á ritum fyrir til-
raunaverkefnið. Grundvallarreglan er að ritið hafi norskan
útgefanda og að heimilaður sé almennur aðgangur að því, en j
Bókasafnið 23. árg. 1999
21