Bókasafnið - 01.02.1999, Blaðsíða 15

Sú hefð hefur verið ríkjandi, í lýðræðislöndum að minnsta
kosti, að flestir eigi að geta aflað sér ódýrrar menntunar og
stundað fræði sín án þess að það kosti stórar fjárfúlgur. Bóka-
söfn eru rekin með það að leiðarljósi að veita sem besta þjón-
ustu á sem ódýrastan hátt. Fjárveitingar til bókasafna hafa
ekki aukist undanfarin ár nema síður sé og útgjöld vegna
stafrænu gagnanna reynast þeim þung í skauti. Mörg bóka-
söfn hafa brugðist við þessu með því að reyna að semja um
sameiginlega notkun á gagnasöfnum, en það getur verið
erfitt í litlu þjóðfélagi þar sem oft er bara eitt lítið bókasafn
á hverju fræðasviði.
Viss þróun hefur verið í þá átt að leggja
hömlur á notkun fræðilegs efnis frá stofnun-
um. Nauðsynlegt er að tryggja nokkurn
veginn frjálsan aðgang að þessu efni, til
dæmis með samningum við starfsmenn
stofnana. Fagbókasöfn ættu að hafa viss rétt-
indi gegn þvf að bera ábyrgð á því að veita
aðgang að efni á fræðasviði sínu. Ýmsar teg-
undir efnis borgar sig ekki að hafa í stórum
gagnagrunnum nema í ákveðinn tíma og
þvf ætti það að vera aðgengilegt í opinber-
um stafrænum bóka- eða skjalasöfnum. Lítil
fræðasamfélög munu sennilega reyna að
tryggja aðgang að rannsóknum og fræðilegu
efni og sporna gegn gjaldtöku með eigin stafrænum útgáfum
og samskiptanetum. I Noregi og Danmörku er nú verið að
koma á fót opinberum stafrænum bókasöfnum til að tryggja
góðan aðgang að slíku efni.
Bókasöfn eru kannski sá staður þar sem auðveldast er að
framfylgja höfundarréttarlögum. Bókaverðir eru í þeirri að-
stöðu að geta komið á framfæri leiðbeiningum til notenda
um löglega notkun hugverka. Það er því ekki óeðlilegt að
þeir sem setja lögin og jafnframt eigendur hugverka stuðli að
því að bókasöfnin verði eftir sem áður staður sem allir geta
leitað til og fengið ókeypis eða á ódýran hátt að nota þau
verk sem þeir þurfa á að halda við nám eða störf.
Þessi mál hafa verið mjög ofarlega á baugi meðal bóka-
varða á Norðurlöndunum, Bretlandi og í Bandaríkjunum,
einkum vegna yfirlýsinga og reglna sem hafa komið frá Evr-
ópusambandinu og WIPO. Stjórn ECUP (European
Copyright User Platform) sem eru samtök studd af EBLIDA
(European Bureau of Library, Information and Documenta-
tion Associations) sendi frá sér yfirlýsingu um bókasöfn og
höfundarrétt á stafrænum útgáfum árið 1996. Þessari yfirlýs-
ingu er ætlað að útskýra löglega notkun einstaklinga og
bókasafna á höfundarréttarvernduðum verkum í rafrænu um-
hverfi og að vera heimild sem bókaverðir og aðrir sem vinna
við upplýsingamiðlun geta leitað í ef þeir eru í vafa. Inn-
gangurinn að henni hljóðar svona í lauslegri þýðingu:
Á hverju ári veita bókasöfn í Evrópu milljónum fræðimanna,
stúdenta og almenningi þjónustu sína. Þessi þjónusta er í sam-
ræmi við höfundarréttarlög. Þróun nýrrar tækni hefur gert það
mögulegt að veita enn betri þjónustu. Það er viðurkennt á bóka-
söfnum að ný tækni og sérstaklega sá möguleiki að afrita höfund-
arréttarvernduð verk á auðveldan hátt skapar óvissuástand þegar
kemur að greiðslum til hugverkaeigenda. Stjórnleysi á rafrænu
miðlunum veldur bókavörðum jafnt sem eigendum hugverka á-
hyggjum. Viðbrögðin við því mega samt ekki leiða til þess að að-
gangur notenda og starfsfólks bókasafna og upplýsingamiðstöðva
verði of takmarkaður. Því má ekki gleyma að bókasöfn eru ákjós-
anlegur vettvangur til að hafa eftirlit með því að farið sé eftir
höfundarréttarlögum um leið og aðgangur er veittur að hugverk-
um. Ef illa fer gætu bókasöfn breyst í staði þar sem ekkert má
skoða, lesa, nota né afrita án leyfis eða greiðslu.
Þegar tekið er með í reikninginn að verð vísinda-
rita og tfmarita hefur hækkað um 10 prósent eða
meira árlega virðist þetta enn óréttlátara. Verð á
leyfum fyrir notkun gagna í stafrænu formi er al-
mennt hærra en verð samsvarandi bóka eða tíma-
rita og yfirleitt er stafræna ritið ekki látið í té
nema pappírsbókin sé keypt líka. Með síaukinni
notkun efnis í stafrænu formi gæti þetta þýtt að
aðeins þeir einstaklingar eða stofnanir, sem hafa
efni á að borga, geti notað það. Hið notendavæna
umhverfi bókasafnanna hyrfi en í staðinn kæmi
einhvers konar upplýsingafyrirtæki þar sem lög-
mál markaðarins ríktu ein. Kaldranalegt upplýs-
ingaþjóðfélagið myndi þá einkennast af mismun-
un milli þeirra ríku og fátæku. Síðan á síðustu öld hafa verið í
gildi höfundarréttarlög og reglur og venjur sem hafa mótast á
löngum tíma fyrir prentmiðla til að tryggja jafnvægi milli réttar
notenda og hugverkaeigenda. Þessu jafnvægi ætti að leitast við
að halda í hinu rafræna umhverfi. Eftir því sem meira efni verður
eingöngu tiltækt í stafrænu formi verður að tryggja rétt fólks til
að nota það. Allir, bæði almenningur, bókasöfn og hugverkaeig-
endur, ættu að geta notið kosta hinnar nýju tækni. (ECUP 1996)
I yfirlýsingunni eru svo leiðbeiningar um notkun hinna raf-
rænu miðla en í lok hennar er tekið fram að samtökin álíti að
ekki þurfi að koma til meiri háttar breytinga á höfundarrétt-
arlögum vegna nýju miðlanna, heldur þurfi aðeins að móta
nýjar reglur um notkun þeirra og það sé ákjósanlegt að gera
á bókasöfnunum.
Reglur um notkun
stafræns efnis á bókasöfnum
Hver eru helstu höfundarréttarvandamál við stafrxna efnið á
bókasöfnunum ?
Áhrif tilskipana Evrðpusambandsins á notkun stafrcens efnis á
bókasöfnum hér á landi
Aðferðir við að fylgjast með notkun stafrxns efnis
Safnefnistegundir, notendahópar
í fyrsta kafla íslensku höfundarréttarlaganna er fjallað um
réttindi höfunda, til að mynda hvaða verk njóta verndar,
hvað sé eintakagerð og að óheimilt sé að breyta verki höf-
undar. I öðrum kafla þeirra eru svo ákvæði um takmarkanir á
höfundarrétti og það eru einkum þau ákvæði sem snerta
figett hptteítg m
<gub f«bcr» f<in» oc þdligani)} wer
iUTí/orti xonotn* otmaanfrríítfwd
»u* txgyntMlffi/ m ffaffÍMlffr/ CTj
\ÍQt íoiigcm odjbcoufou
tunfTcO cno i Xun
DJmi finOc*
3Unt>,
•s*
Bókasafnið 23. árg. 1999
13