Bókasafnið - 01.02.1999, Blaðsíða 14

þjóðir aðild að Bernarsáttmálanum. Genfarsáttmálinn er ekki
j eins ítarlegur og Bernarsáttmálinn og því rúmast þar fleiri ó-
líkar skoðanir. Menningarmálastofnun Sameinuðu þjóðanna,
UNESCO, hefur eftirlit með framkvæmd hans.
Rómarsáttmálinn til verndar listflytjendum og hljómplötufram-
leiðendum. Hann er frá árinu 1961. UNESCO, WIPO og ILO
(Alþjóðavinnumálastofnunin) hafa eftirlit með framkvæmd
hans.
Við endurskoðun á Gatt-samningnum um tolla og við-
skipti, sem Island á aðild að, hafa menn líka látið höfundar-
réttarmálin til sín taka.
í Evrópusambandinu hafa verið gerðar mikilvægar sam-
þykktir um þessi mál, eins og Green paper, Copyright and
Related Rights in the lnformation Society 1995, tilskipunar-
frumvarp um sama efni 1997 og tilskipun um vernd gagna-
banka 1996. í Evrópulöndum er verið að endurskoða höf-
undarréttarlögin í samræmi við samþykktir Evrópusam-
bandsins einkum hvað varðar stafræna efnið. ísland á aðild að
Evrópska efnahagssvæðinu sem á að útrýma hindrunum á
frjálsum viðskiptum milli þjóðanna og margt af því sem
Evrópusambandið hefur verið að samþykkja á sviði eignar-
j réttar og höfundarréttar á einnig við þar. I bókun við EES-
samninginn um hugverkaréttindi nr. 28 er ákvæði um að
samningsaðilar aðlagi löggjöf sína um hugverk að minnsta
kosti til samræmis við almennt stig í verndun hugverka í
Evrópusambandinu.
Á Norðurlöndunum hafa orðið töluverðar umræður um
þessi mál. Danir hafa verið að gera breytingar á sínum lögum
til að koma til móts við samþykktir Evrópusambandsins og
WIPO um rafrænu miðlana. Þeir hafa til dæmis sett inn í
lögin bann við rafrænni afritun og eru reyndar eina ríkið í
I Evrópu með slíkt ákvæði. I Noregi var skipuð nefnd til að
fjalla um höfundarréttarmál. Hún gaf árið 1995 út skýrslu
sem heitir Opphavsrettslige problemstillinger knyttet til bruk av
elektroniske medier.
íslensku höfundarréttarlögin eru frá árinu 1972 með
breytingum frá árinu 1984, þar sem eru ákvæði um tölvufor-
rit. Hingað til hafa þau verið mjög í takt við höfundarréttar-
löggjöf annars staðar á Norðurlöndum. Það er því líklegt að
j þau muni breytast á næstunni til samræmis við breytingar
sem eru að verða þar til aðlögunar við samþykktir í Evrópu
og á alþjóðavettvangi.
Ýmis samtök hérlendis gæta réttar höfundarréttareigenda.
FJÖLÍS er „hagsmunafélag samtaka sem koma fram fyrir
hönd rétthafa að verkum sem njóta höfundarréttarverndar og
nýtt eru með ljósritun eða annarri hliðstæðri eftirgerð rita“.
Þessi samtök sjá meðal annars um að innheimta greiðslur
fyrir eftirgerð. Aðild að þeim eiga Stef, samtök tónskálda og
eigenda flutningsréttar, Myndstef sem eru samsvarandi sam-
tök myndgerðarfólks og fleiri. Félag íslenskra bókaútgef-
enda, Hagþenkir og Blaðamannafélag Islands hafa gætt
hagsmuna rithöfunda í höfundarréttarmálum og eiga líka að-
ild að FJÖLÍS.
Nýlega voru samþykkt lög um Bókasafnssjóð höfunda og
taka þau til bóka á prenti, í hljóðriti og í stafrænu formi. Ár-
lega er í fjárlögum veitt fé í þennan sjóð og úthlutað úr hon-
um í samræmi við notkun á bókasöfnum.
Bókasöfn og höfundarréttur
á stafrænu efni
Breytingar á upplýsingamiðlun og þjónustu á bókasöfnum í upp-
lýsingaþjóðfélaginu
Upplýsingaiðnaðurinn og frjáls aðgangur að frceðilegri þekkingu
Yfirlýsing ECUP um bókasöfn og höfundarrétt
Það er markmið bókavarða og bókasafna að veita sem besta
og ódýrasta þjónustu, meðal annars millisafnalánaþjónustu
og á síðustu árum ókeypis aðgang að tölvum og Interneti.
Takmörkun á aðgangi að efni í stafrænu formi vegna hags-
muna gagnagrunnseigenda og útgefenda virðist því miður
gera það að nokkru leyti erfiðara að ná þessum markmiðum.
Höfundarréttargjöld, sem eru þóknun til þess sem höfund-
ur hefur selt fjárhagslegan rétt á verki sínu en ekki til höf-
undarins sjálfs, eru til dæmis lögð á greinar sem seldar eru
bókasöfnum og almenningi úr gagnabönkum. Það hefur
meðal annars hleypt upp verði á millisafnalánum bókasafna.
Miklar breytingar hafa orðið á upplýsingamiðlun til bóka-
safna og einstaklinga við yfirfærslu hugverka af pappír yfir á
rafræna miðla. Meiri áhersla er nú en áður lögð á dreifingu
smærri upplýsingaeininga svo sem tímaritsgreina í stað heilla
tímarita og hægt er að dreifa þeim í stafrænu formi beint til
notenda með eða án milligöngu bókasafna. Mikið hefur verið
ljósritað á bókasöfnum og öðrum fræða- og menntastofnun-
um síðustu áratugina og nú hefur rafræn afritun bæst við.
Ritin sjálf eru ekki lengur send í millisafnalánum, heldur
ljósrit eða myndrit af greinum eða bókarköflum með faxi eða
stafræn afrit beint í gegnum tölvu. Stór bókasöfn, sem leggja
metnað sinn í að veita góða millisafnalánaþjónustu, eins og
British Library Document Supply Centre, afgreiða gífurlegt
magn af ljósritum á ári hverju og hafa lengi verið útgefend-
um þyrnir í auga. Þeim hefur nú verið gert að innheimta höf-
undarréttargjöld af þessari þjónustu.
Rannsóknarbókasöfn verða að veita notendum aðgang að
gagnabönkum á geisladiskum eða neti til að þjóna hlutverki
sínu í takt við tímann. Útgefendur og gagnagrunnseigendur
leggja á höfundarréttargjöld og taka há leyfisgjöld fyrir
notkun gagnabanka og áskrift að gagnasöfnum á geisladisk-
um. Hátt verð á stafrænu safnefni og/eða aðgangi að því get-
ur valdið misrétti vegna þess að það verða þá aðeins þeir sem
hafa efni á því sem fá að nota verkin, sérstaklega ef þau eru
eingöngu til í stafrænu formi sem nú er algengt. Nú er jafn-
vel svo langt gengið að farið er að tala um að greiða fyrir að
fletta upp og skoða stafrænt efni en það gengur í berhögg við
það meginmarkmið bókasafna að veita ókeypis eða ódýran
aðgang að safnefni. Höfundarréttarlögin hafa hingað til tekið
tillit til þessa með ákvæðum um persónuleg afnot af efni og
þarfir fræða- og menntasamfélaga. Það er ekki síður nauðsyn-
legt hvað varðar stafrænt efni að gera skýran greinarmun á
opnum upplýsingamarkaði og dreifingu á vísindalegri og
fræðilegri þekkingu.
12
Bókasafnið 23. árg. 1999