Goðasteinn - 01.06.1986, Page 15

jafnan undan í byggingabréfum til landseta, allt fram um aldamótin
1900.
Nafnbreyting frá Þorgeirsstöðum til Sanda bendir ótvírætt til
sandfoks. Syðsta bæjarrústin á gljánni í Sandalandi, á vestra væng
rústanna, var að sögn eldri manna rúst bæjarins Melar sem um
getur í fornri bæjarþulu Eyjafjalla og áreiðanlega er ekki yngri en
frá seinni hluta 16. aldar. „Melar eru farnir” segir þar og staða
bæjarins í þulunni og heiti benda til Sandhólmasvæðis. Sandar eiga
í þulunni þessa umsögn: „Sandar, sínum görðum granda”. Þetta
mun fremur eiga við hjáleigur bæjarins en túngarða og vitnar um
sandfok eða landbrot.
Bæjarstæðin 6 fram á gljánni, í Sandalandi, eru órækt vitni um
baráttu Sandabænda við foksandinn sunnan frá hafi. Markarfljót
kynni einnig að hafa komið þar við sögu. Jarðabókin 1709 getur
þess um nágrannabýlið Vesturholt að engjar jarðarinnar spillist
árlega af sandi og þurrlendi síðan Markarfljót hafði ekki framrás
þar hjá. Heimildin sýnir að Markarfljót rann austur um land
Vesturholta á 17. öld. Farvegur fljótsins kynni þó að hafa legið fram
austan Nýjabæjar og ekki um Sandaland.
Guðríður Hallsdóttir, sem ólst upp á Fornusöndum á fyrri hluta
19. aldar, sagði Guðjóni Einarssyni á Fornusöndum að amma sín,
Guðrún Guðmundsdóttir í Nýjabæ, hefði munað eftir grónu kjarr-
lendi og dömmum þar sem síðar var ægisandur á gljánni. Kjarr-
lendið hefur verið víðirunnar fremur en birki. Guðjón Einarsson sá
margsinnis viðarrenglur koma upp úr gljánni fyrir framan Sand-
hólmann og styður það sögn Guðríðar.
Bæjarstæði og minjar
Bærinn á Fornusöndum er landnorðanvert í Sandatorfu. Til
útsuðurs frá honum er bæjarstæði síðustu Hjáleigusanda, hár,
aflangur grashóll og hafa verið um 330 m milli bæja. Hjáleigu-
sandahóll er vestan við markaskurðinn milli Fornusanda og Hjá-
leigusanda sem grafinn var eftir landskipti í Sandatorfu. Hóllinn er
Goðasteinn
13