Náttúrufræðingurinn - 2023, Síða 21

Þau straumhvörf sem urðu í land-
námi og vexti plantna í Surtsey eftir
að máfabyggðin tók að myndast hafa
komið fram í örri framvindu alls lífríkis.
Flestar rannsóknir í eynni á seinni árum
hafa sýnt sláandi mun milli svæða eftir
þéttleika fugla og áburðaráhrifa í varpi.
Þetta hefur meðal annars komið fram
við rannsóknir á jarðvegsmyndun,29,47,62,77
losun koltvíoxíðs frá jarðvegslífverum,
ljóstillífun og vexti gróðurs,27,32,33, land-
námi fléttna, mosa og sveppa,48,78,79 jarð-
vegslífi,31 smádýralífi á yfirborði28 og
fuglalífi.38,80
Surtsey er ekki rík að tegundum
varpfugla. Árið 2021 höfðu sautján
tegundir reynt þar varp en undanfarin
ár hafa um tíu tegundir verpt þar að
staðaldri.81 Framvinda fuglalífs í eynni
gefur áhugaverða mynd af breytingum á
vistkerfi og fæðuvef sem þar hafa orðið
gegnum árin. Fram til ársins 1996 höfðu
aðeins sjófuglar orpið í Surtsey. Þá
verða hins vegar þáttaskil og kveður við
nýjan tón. Snjótittlingur (Plectrophenax
nivalis) hefur varp í eynni, fyrstur allra
landfugla. Hann fæðir unga sína á smá-
dýrum og koma hans sýnir að gróður og
smádýralíf hafði náð því stigi að rými var
fyrir landfugla í vefnum sem verið var að
spinna. Árið 2002 bætti í raddirnar en þá
tóku maríuerla (Motacilla alba) og þúfu-
tittlingur (Anthus pratensis) að verpa í
eynni en báðar tegundirnar lifa á smá-
dýrum og fæða unga sína á þeim. Jafn-
framt var komið þangað grágæsarpar
sem verpti og kom upp ungum.38 Þar
með hafði grasbítur bæst í fuglafánu
eyjarinnar. Á þessum tíma var samfellt
graslendi í máfavarpinu orðið um 8 ha að
flatarmáli.82 Hrafn, sem sést hafði í eynni
frá fyrstu árum, hóf varp þar árið 2008.
Byggði hann sér laup í vestari gígnum og
kom upp ungum. Fæðuleifar við laupinn
sýndu að hann fæddi unga sína meðal
annars á eggjum sjófugla, einkum fýls
sem mikið var orðið af í eynni.38 Kominn
var til sögunnar afræningi sem trónir
efst í fæðukeðjunni. Hrafn hefur síðan
verið árviss varpfugl í Surtsey. Síðustu ár
hafa fýll, teista, svartbakur, silfurmáfur,
sílamáfur, snjótittlingur, maríuerla,
þúfutittlingur, hrafn og líklega lundi
orpið í Surtsey. Langstærstir eru stofnar
fýls, svartbaks, sílamáfs, silfurmáfs og
teistu.38,80 Landfuglarnir eru hins vegar
mjög fáliðaðir. Sumarið 2021 voru í
eynni um tugur af sólskríkjupörum,
um fimm pör af þúfutittlingi og annað
eins af maríuerlu. Eitt grágæsapar var
þar með unga.81 Samfellt graslendi í
Surtsey var þá orðið um 15 ha að heildar-
flatarmáli.32
Hvert stefnir?
Einhver þekktasta kenning vist-
fræðinnar er sú sem MacArthur og
Wilson83,84 settu fram um landnám og
útdauða tegunda í eyjum og jafnvægi
þar á milli, sem réði tegundafjölda
þegar til lengri tíma er litið. Olli hún
straumhvörfum í rannsóknum og þróun
í eyjavistfræði en hefur þó ekki leyst
allar gátur sem lausna hefur verið leitað
við.54,85 Við höfum ekki skoðað gögn frá
Surtsey eða öðrum Vestmannaeyjum
ýtarlega með ofangreinda kenningu í
huga. Ljóst er þó að náin tengsl eru milli
stærðar eyjanna og fjölda æðplantna
sem í þeim finnast. Allt bendir til að
það endurspegli hægfara rof þeirra og
niðurbrot fremur en upphaflega stærð
og jafnvægi milli landnáms og útdauða.
Við höfum enn ekki dæmi um að æð-
plöntur hafi dáið út í Surtsey eftir að
þær námu þar land og komu sér fyrir.
Aðeins eru dæmi um misheppnaðar
tilraunir til landnáms, að einstaklingur
af nýrri tegund finnst en hverfur innan
eins árs eða tveggja án þess að ná þroska
og fjölga sér.
Líklegt er að nýjar tegundir æð-
plantna finnist í Surtsey á næstu ára-
tugum og að eitthvað fjölgi í flóru eyj-
arinnar áður en halla tekur að marki
undan fæti. Rof Surtseyjar heldur hins
vegar áfram og búsvæði hverfa. Gróður
þéttist en tegundum fækkar. Lundi tók
að gera sig heimakominn í hömrum í
Surtsey árið 2004 og sást þar smjúga
inn í glufur með síli í goggi. Hans hefur
orðið vart í hömrunum síðan í flestum
16. mynd. Útselskópar í breiðum af melgresi og fjöruarfa á norðurtanga Surtseyjar.– Grey seal pups within beds of Leymus arenarius
and Honckenya peploides by the northern shore of Surtsey. Ljósm./Photo: Borgþór Magnússon, 30. október 2019.
21
Ritrýnd grein / Peer reviewed