Náttúrufræðingurinn - 2023, Qupperneq 43

—Innskotsgrein D—
FORSAGA VEGGJALÚSARINNAR
Á ÍSLANDI
eftir Mörð Árnason
Karl Skírnisson hefur nú skráð sögu
veggjalúsarinnar – eða rúmtítunnar
– á Íslandi. Þá er ekki úr vegi að graf-
ast fyrir um forsögu veggjalúsarinnar á
landinu bláa – athuga hvað menn kunna
að hafa vitað um þetta meindýr áður
en það gerðist nærgöngult í íslenskum
rúmstæðum á síðasta tug 19. aldar.
Þá er helst að leita að orðinu veggjalús
í heimildum − hingað til hefur paddan
ekki haft önnur heiti, og gá hvað það segir
okkur um forsöguna.
GRIPIÐ Í TÓMT VIÐ
NORSKU HIRÐINA
Byrjum á byrjuninni og orðasöfnum um
fornmálið – hið sameiginlega tungumál
á vestnorræna svæðinu á miðöldum.
Og úr heimild frá 13. öld stekkur fram
veggjalús! Þetta er svokölluð Hirðskrá,
reglur um hegðun við norsku konungs-
hirðina, orðin til hjá Magnúsi lagabæti
Hákonarsyni, sem var annar kóngur Ís-
lendinga (1263−80) á eftir föður sínum.
Hirðskráin á eldri rætur, en aðalhand-
ritið er frá fyrri hluta 14. aldar. Dýrið er
nefnt í kafla um vopn sem hirðmönnum
ber að eiga, og um skyldu þeirra til að
taka þau með þegar lúður er þeyttur til
merkis um að konungur vilji hitta sína
menn – hina handgengnu hirðmenn.
Í kaflalokin segir, á íslensku með staf-
setningu okkar tíma:1
Lítil vorkunn er og á því að hand-
gengnir menn hafi þá og eigi öll
vopn sín með sér þegar þeir eru hjá
konungi. Er og seint til þeirra [vopn-
anna] að taka er heima eru, hvers
sem við þarf, og meira um vert þar
sem líf konungsins er og hans góðra
drengja en vopn þau sem ryð eða
veggjalýs eða mölur éta heima.
Í frumtextanum: … en uopn þau sem rydr
eda uæggia lyss eda molr eta hæima.
En það sem þessi veggjalús étur er
vopn! væntanlega úr tré, til dæmis skildir,
og þetta er því ekki okkar skordýr,
heldur líkast til veggjatítlan (Anobium
punctatum)2 sem er kunn um öll Norð-
urlönd frá fornu fari.
BISKUP KENNIR LATÍNU
Að öllum líkindum er það líka við-
arætan sem Jón Árnason Skálholts-
biskup (1665−1743) á við þegar hann
skýrir orðið cimex í latneskri orðabók
1738, og svolitlu orðasafni fjórum árum
áður:3,4
Cimex …: Veggia-lus, Trieormur.
Skýringarorðin virðast vera samheiti.
Og hér er latnesk tunga á boðstólum en
ekki fjallað um samtímafyrirbæri inn-
anlands eða utan.
Þessi fletta gengur svo aftur í ýmsum
orðabókum og orðasöfnum – um við-
arætuna nokkurn veginn örugglega.
Það sést til dæmis ágætlega hjá Birni
Halldórssyni í Sauðlauksdal (1724−94).
Í merkri orðabók hans er Veggialús
skýrð sem „cimex, Væggelus“. Næsta
orð í röðinni er „Veggjatitla“ og við
það stendur bara „idem“ – það sama
og síðast.5
Og reyndar má gera ráð fyrir sömu
sögu í óprentuðum orðasöfnum frá 18.
og 19. öld. Veggjalúsin er á sínum stað
í orðabókarhandriti Jóns Ólafssonar úr
Grunnavík (1705−79),6 hins kunna að-
stoðarmanns Árna Magnússonar hand-
ritasafnara, sem er mikið að vöxtum en
nokkuð óskipulegt og aðallega á latínu.
Orðskýring Grunnvíkingsins er aðeins
sú að dýrið sé til á Íslandi, og verður því
að telja að átt sé við Anobium punctatum
og ekki blóðsuguna:
Veggia lws … quæ tamen in Islandia
inveniuntur.
SVEINN PÁLSSON SEGIR TÍÐINDI
Líður nú og bíður fram til loka 18. aldar-
innar að sjálf Upplýsingin ríður í hlað í
leiðsögn Magnúsar Stephensens dóm-
stjóra og konferensráðs. Þá fyrst verður
vart raunverulegra tíðinda af Cimex lect-
ularius á íslensku. Það er Sveinn Páls-
son læknir og náttúrufræðingur sem
segir þau – í greinum sem hann þýddi
í Rit þess konunglega íslenska lærdóms-
listafélags, ársrit sem Magnús hélt úti
til að fræða landsmenn og reka áróður
fyrir upplýsingu og framförum með
einkunnarorðunum: Guði! Konunginum!
og Föðurlandinu!
43
Ritrýnd grein / Peer reviewed