Náttúrufræðingurinn - 2023, Síða 45

Dularhöfundurinn „Möðruvellingur“
stendur í ritdeilu við „einn“ í Þjóðólfi ári
síðar, og þar ber vesturferðirnar sannar-
lega á góma:13
Að minnsta kosti mun eg eigi til
þeirra leita sem ætla hreint að leka
niður eins og þrátt tólgarkerti undir
þunga einungis sinnar eigin hrygg-
lengju, mænandi vonaraugum til mis-
kunnsömu stjórnarinnar vestan við
hafið, að hún flytji sig vestur á auðn-
irnar í Canada, til „bolahundanna“,
„veggjalúsarinnar“ og „skonksins“,
það er allra síst fært.
Sveinn Brynjólfsson agent eða „út-
flutningsstjóri“ frá Vopnafirði skrifar
ferðasögu sína um Íslendingabyggðir
vestra í nokkur tölublöð Landnemans
árið 1892.14 Þar viðurkennir hann ýmsa
ókosti búsetu vestra en reynir bæði að
lýsa kostunum og draga úr ótta við það
sem andstæðingar telja fram, „sum-
arfrostin, þá haglið, þá þrumueldana,
þá sléttueldana, þá vetrarkuldana, þá
sumarhitana, þá flugurnar, þá flærnar
og seinast veggjalýsnar“. Hann fjallar í
nokkru máli um hvern þessara ókosta,
og kemur að að lokum að flugunum,
sem eru „margskonar og allar leiðin-
legar“ – mosquitos, bolahundar, sandfl-
ugur, húsflugur. Svo koma flærnar … og:
„Þá eru nú eftir veggjalýsnar, sem eru
einna ljótastar af öllum þessum smá-
kvikindum; þær eru á stærð við litlar
færilýs, og eru mikið algengar í gömlum
og lélegum húsum, en í nýjum húsum
eru þær ekki, og með góðri pössun er
hægt kostnaðarlítið að verja flest hús
fyrir þeim.“
Svo mörg voru þau orð. Í ljósi lýsing-
anna í innskotsgrein C er þó ef til vill að-
eins ofsagt um húsvörnina í lok síðustu
málsgreinar.
Deilur um vesturferðir stóð fram á
næstu öld en það hljóðnaði mjög um Cim-
ex lectularius í þeirri umræðu um þetta
leyti – enda var hún nú komin til gamla
landsins án nokkurra afskipta vesturfara.
SAMNORRÆNAR VEGGJALÝS
Eins og Karl Skírnisson bendir á er orðið
veggjalús ekki heppilegt heiti á söguhetju
okkar, af því hún er alls ekki lús, heldur
títa. Sem sjá má að ofan hefur heitið
stundum verið notað um veggjatítluna,
sem er heldur ekki heppilegt af því hún
er bjalla, ekki lús.
Þessi misskilningur er reyndar ekki
íslenskur því allt bendir til að orðið sé
komið hingað úr grannmálum okkar.
Á dönsku heitir dýrið (eða bæði dýrin)
væggelus frá því snemma á 18. öld að
minnsta kosti – og þar hefur það tekið
sér verðugan sess í orðskviðum Dana:
Tre ting gør ondt i bondens hus: Ond
kvinde, røg og væggelus.15 Reyndar er
blóðsugan núna kölluð líka sengelus á
dönsku.
Svíar: vägglus, og á fornsænsku
väggia lus.16 Færeyingar nota sama
orð og við, veggjalús (frb. vedsja-), en
Norðmenn fara á undan með góðu for-
dæmi og reyna að vera akkúrat í skor-
dýraheitunum. Í stóru norsku netorða-
bókinni fæst vissulega svar við leit að
veggelus, en það svar er: „misvisende
navn på veggedyr“.17
CIMEX LECTULARIUS
Í ÍSLENSKUM BÓKMENNTUM
Það er alkunna að öll lífsreynsla og
umhugsan Íslendinga finnur að lokum
stað í bókmenntum þjóðarinnar – ekki
síst kveðskapnum. Þetta á líka við um
rúmtítuna eða veggjalúsina sem árið
1920 hélt innreið sína í litteratúr sögu-
eyjunnar. Það var raunar skáld í Kaup-
mannahöfn sem ruddi henni brautina,
og orti um atburði sem þar höfðu orðið
– samskipti skordýrsins og efnaverk-
fræðistúdents nokkurs sem hafði leigt
sér herbergi í stórborginni.
Veggjalúsarkvæði barst manna á
milli í munnlegri geymd eða á lausum
blöðum eins og ýmis annar kveðskapur
Jóns Helgasonar prófessors og for-
stöðumanns Árnastofnunar, en rataði að
lokum í heildarsafn höfundarins nokkru
eftir andlát hans.18
Eftirtektarverð er nærfærin lýsing á at-
gervi dýrsins og skapferli, og ekki síður
samúð ljóðmælandans með því, jafnt í
sigrum þess og lokaraun, þegar Geiri er
frá því tekinn. Og hefur vart verið fegur
ort um meindýr á íslensku.
Vörpulegt dýr er veggjalús,
vitni þess Geiri ber,
fluttur var hann í fagurt hús,
fullvel þar undi sér,
lofaði mjög sín höpp og hag
háttandi í dúnmjúkt ból;
en leyfa áttu engan dag
áður en rennur sól!
Þrútin af vonsku vagar fram
veggjalús býsna stór,
framan í Geira hristi hramm,
hugðist að fremja klór,
jafnskjótt og Geiri hræddur hrein
í holu lúsin þaut,
gægðist samt út það eiturbein
óðar en gólið þraut.
Veggjalúsin með víðan skolt
veglegan kappann beit,
mannakjöt reyndist henni hollt,
horskjátan gerðist feit;
settur var Geiri á sjúkrahús,
sat þar með nöguð þjó,
Hungruð og voluð veggjalús
veslaðist upp og dó.
Lúkum vér þar veggjalúsarforsögu.
Höfundur þakkar Karli Skírnissyni að-
stoð og velvild, einnig þeim Þorleifi
Haukssyni og Þórunni Björnsdóttur fyrir
hjálp við bókmenntakaflann.
Mörður er yfirlesari Náttúrufræðingsins
og starfar í ReykjavíkurAkademíunni.
Netfang: mordurarna@gmail.com
45
Ritrýnd grein / Peer reviewed