Náttúrufræðingurinn - 2023, Síða 73

varð um leið brotakennd. Sérþekking
einskorðaðist við þröng svið; þekking á
hinu einstaka þróaðist hratt en heildar-
samhengið sat á hakanum. Þessi nálgun
varð ráðandi þótt önnur heildrænni
og virkari viðhorf hafi löngum verið á
kreiki. Ekki urðu verulegar breytingar á
þessari afstöðu fyrr en með vexti og við-
gangi vistfræðinnar.
Náttúrufræðin spratt úr víxlverkandi
heimi lista, þekkingar og tækniframfara.
Sá heimspekingur sem helst andæfði
hugmyndum Descartes og Bacons var
einn merkasti hugsuður sögunnar, Bar-
uch Spinoza (1632−1677), og hugmyndir
hans hafa verið mikilvægur innblástur
viðhorfsbreytinga undanfarna áratugi.
Hann var sjónglerjaslípari að atvinnu
og það er kaldhæðnislegt að líklega varð
tækniþróunin honum að aldurtila. Hann
dó langt fyrir aldur fram úr lungnasjúk-
dómi, hugsanlega af völdum glersallans.
Spinoza aðhylltist vélhyggju að nokkru
marki, taldi föst lögmál að baki náttúru-
ferlunum en áleit það hins vegar langt
utan mannlegrar seilingar að ná tökum
á fjölbreytninni. Þannig dró hann
upp aðra mynd en vélræna náttúru-
drottnun og lagði í raun Guð og náttúr-
una að jöfnu.
Það sem hér hefur verið rakið er
öðrum þræði forsaga Geirfuglssögunnar
og aldauðans.12 Bók Gísla er einmitt dra-
mað þar sem einum þræði lýkur endan-
lega og aldauði verður þema, hugmynd
sem var að verða mönnum ljós en samt
svo þversagnakennd að allir fugla-
fræðingar voru að hugsa um að krækja
í síðasta geirfuglinn í stað þess að huga
að verndun. Með öðrum orðum: Meðan
síðustu geirfuglarnir busluðu í sjónum
og kjöguðu á klettasyllum fóru fugla-
fræðingar og fuglaáhugamenn af stað
og reyndu að drepa þá, handsama ein-
tök (sem einmitt er hlutgerandi hug-
tak) til að stoppa upp og taka úr sýni.
Hugmyndir um djúpa alvöru aldauðans
og mikilvægi vistkerfa og lífbreytileika
voru ekki komnar til sögu. Þetta er
lokakafli hinnar stórfelldu og hlutger-
andi söfnunarhefðar. Að því leyti má
líta á makalaust furðukames nútíma-
mannsins Errols Fullers sem eins konar
minjasafn um gengna hefð, enda safnar
hann heimildum og dauðum minjum
og vinnur úr þeim efnivið en er ekki að
eltast við síðustu „eintök“ lifandi fugla
eða dýra.
Tónn Gísla er mildur en undir yfir-
borðinu leynist alvarlegur boðskapur,
stundum úr óvæntum áttum. Hann
rifjar upp umfjöllun Nóbelshöfundarins
Johns Maxwells Coetzees um frásögn
Nóbelshöfundarins Alberts Camus af
því þegar hann horfði á hænu höggna
í bakgarði ömmu sinnar. Það sat svo
í honum að á fullorðinsárum skrifaði
hann öfluga gagnrýni á aftökur með
fallöxi, sem stuðlaði að því að dauða-
refsingar voru að lokum slegnar af í
Frakklandi. Þannig talaði hænan, segir
Coetzee, og Gísli segir: „Hver getur þá
sagt að síðustu geirfuglarnir hafi ekki
talað?“ (bls. 13)
Þetta er í raun kjarni bókarinnar,
varnaðarorð gagnvart aldauða. Síðan
segir Gísli í umfjöllun um sorgarvið-
brögð lífvera og skort á „flugleiðum“
eða „sundleiðum“ undan útrýmingunni
að manneskjan verði að hugsa sinn
gang: „Vandséð er hvernig unnt er að
sporna gegn hamfarahlýnun og alls-
herjar aldauða án þess að gera róttækar
breytingar á lífsháttum manna, án alls-
herjar uppstokkunar á fjármálum, hag-
kerfi og samskiptum.“ (bls. 37)
Æ oftar er bent á að kapítalisminn sé
kominn á leiðarenda, hagvaxtarhyggja
og önnur „lögmál“ hans gangi ekki
upp. Það er uppstokkunin sem Gísli
nefnir. Hann kemur víða að þessu, til
dæmis með því að tengja aldauða við
þrælahald, sem leiðir hugann að því
að jöfnuður í mannlegu samfélagi er
lykilatriði við að draga úr kapítalísku
ofurvaldi. Oft er litið á kapítalismann
sem meginrót aldauðans, enda er saga
hans um margt samofin þeirri vísinda-
sögu sem hér er stiklað á. Menningar-
fræðingurinn Ashley Dawson hefur
rakið þá sögu einkar skýrt í litlu kveri
sem heitir einfaldlega Extinction: A Rad-
ical history. Þar er drepið á það að þegar í
elsta varðveitta stórvirki bókmenntanna,
Gilgameskviðu, er fengist við eyðingu
vistkerfis og afleiðingar hennar, þegar
Gilgames felldi Húmbaba, verndaranda
heilagra sedrusskóga í Líbanon.13,14
Vaxtar- og hagvaxtarkrafa kapítalism-
ans er einatt sett ofar öðru gildismati. Sú
nýtingarhugmynd sem veður tillitslaust
„Geirfuglar í mistri“. Eitt af geirfuglaverk-
um Errols Fullers.
73