Mímir - 01.02.1974, Blaðsíða 16

I Fornmál
1.1 Fyrir fornmálið setur Noreen1 upp eftir-
farandi beygingardæmi fyrir u-stofna:
I II III
vpndr fiorþr fpgnoþr
vpnd fiorþ fpgnoþ
vende vpnd firþe fagnaþe
vandar fiarþar fagnaþar
vender firþer fanaþer
vpndo vende fiorþo fagnaþe
vpndom fiorþom fpgnoþom
vanda fiarþa fagnaþa
Áberandi einkenni á beygingu þessara orða,
þó sérstaklega sniða I og II, eru þær morfó-
fónemísku breytingar, sem verða í sérhljóðum
stofnanna. Hins vegar teljast til u-stofna all-
mörg einkvæð2 orð, sem ekki höfðu þessar
morfófónemísku breytingar. Má þar nefna orð
með i í rótaratkvæðinu, svo sem: liðr, Umr,
stigr (stígr), litr, siðr, viðr, kvittr, kvistr og
friðr og auk þess nokkur önnur orð með rótar-
sérhljóði, sem ekki tók hljóðvörpum eða klofn-
ingu, (Orðin hljóðvarp og klofning eru hér
höfð um um synkrónískar morfófónemískar
breytingar, sem eru afleiðingar hinna sögulegu
hljóðvarpa og klofningar.) t. a. m. réttr, reitr
og verðr.3 Þessi orð, sem ekki höfðu hljóðvörp,
hljóta að hafa skorið sig nokkuð frá öðrum
u-stofna orðum, og gæti það e. t. v. réttlætt að
setja upp sérstakt beygingardæmi fyrir þau í
elzta máli. Þessi orð voru mjög lík i-stofnum
eins og vinr að beygingu, það eina, sem skildi
á milli, var þf. flt. á -u og e. t. v. þgf. et. á -i
í u-stofnum, en ekki í i-stofnum.4 A priori gæti
manni því dottið í hug, að þau orð, sem hafa
óbreytilegt rótarsérhljóð, verði fyrst til þess að
glata beygingarsérkennum sínum, t. a. m. u-end-
ingunni í þf. flt.
1.2 Noreen gerir ráð fyrir nokkurri óreglu í
beygingunni í fornu máli, einkum í nf., þgf. og
r et. og þf. flt.5 svipaðar athugasemdir koma
fram hjá Alexander Jóhannessyni.6
1.2.1 Noreen segir, að oft sé orðið sonr end-
ingarlaust í nf. et. og að það sé reglan í forn-
íslenzku, að orðið sé endingarlaust sem síðari
samsetningarliður í föðurnöfnum. I orðasafni
Larssons úr elztu ísl. handrimm er ekkert dæmi
um endingarlaust nefnifall í þessu orði eða
öðrum.7
1.2.2 Ef. et. segir Noreen, að endi oft á -s, t. a. m.
í vgrþr og viþr, stundum í liþr og þrýþr. Eina
dæmið, sem kemur til greina hjá Larsson í þessu
sambandi, er ef. smiþsens (Elúcídaríus 7:10),
en Noreen (§ 358) telur það vera a- stofn.
Finnur Jónsson8 nefnir dæmi um s-eignarfall:
ulfliðs Dgnum miðli. Þetta vísuorð er svona í
handriti:9 ulflids dauh midli. Þessi vísa er eign-
1 Adolf Noreen: Altnordische Grammatik I., 5. útg.
Túbingen 1970 (Ljósprentun 4. útg. frá 1923-),
bls. 273.
2 Tímans vegna verður snið III að mestu leyti látið
mæta afgangi í þessu spjalli, enda virðist þf. flt.
þeirra orða hafa fengið i-endingu þegar í fornu
máli, en end. -u með viðeigandi u-hljóðvarpi í
þessu falii var einmitt eitt af séreinkennum ein-
kvæðu u-stofnanna fram eftir öldum. Engu að
síður er það verðugt athugunarefni, að þetta beyg-
ingarsnið hefur klofnað í tvennt, þar sem eru snið-
in fatnaður og söfnuðnr hjá Valtý Guðmundssyni
(Isl. grammatik, bis. 58.).
3 Þess er reyndar getið, að orðið verðr hafi þgf. virði
(í Hávamálum), en eitthvað draga menn í efa,
hvort hér sé um orðið verður að ræða. Sjá Finnur
Jónsson: Det norsk-islandske skjaldesprog, Khöfn.
1901, bls. 56 og Noreen, Altnord. Grammat. §
395, Anm. 1.
4 Noreen segir, § 388, 2., að það komi fyrir, að þgf.
endi á -e (= i) í i-st. í fornu máli.
5 Altnord. Grammat., bls. 274.
6 Alexander Jóhannesson: Islenzk tunga í fornöld,
Reykjavík, 1923—-24, bls. 206—207.
7 Ludvig Larsson: Ordförrádet i de álsta islánska
handskrifterna, Lund 1891. Sjá ennfremur O.Band-
le: Die Sprache der Guðbrandsbiblía, Bibliotheca
Arnamagnæana Vol. XVII, Khöfn. 1956, bls. 239-,
þar sem höfundur bendir á samsettar föðurnafns-
myndir með r-endingu í Islendingabók.
8 Skjaldesprog, bls. 56.
9 Den norsk-islandske skjaldedigtning ved Finnur
Jónsson I A Khöfn. 1912, bls. 354.
16