Mímir - 01.02.1974, Blaðsíða 19

virðist hægt að gera grein fyrir stofntilbrigðum
þeirra með morfófónemískum reglum, ef gengið
er út frá grunnmynd með e.
Eftir sniði III beygjast reglulega skv. Valtý
Guðmundssyni 5 orð auk tveggja óreglulegra,
ás og spónn. Þessi orð, sem hafa á í stofni,
i nema spónn, hafa i-hljv. {ce) á undan i-hljóð-
varpsendingum.
Snið IV er heldur strjálbyggt, þar er sonur
eina orðið, en það sýnir i-hljóðvarp í sömu
föllum og snið III, svo e. t. v. má fella þessi tvö
mynztur saman í eitt.
III Sagan
3.0 Hljóðsögulegar breytingar í íslenzku hafa
fæstar haft mikil áhrif á þróun hinna fornu
u-stofna, t. a. m. tilkoma stoðhljóðsins,
r “* ur /C— | f | í áherzlulausu atkvæði
og breytingarnar 9, 0 > ö og i, y > I. Þessar
breytingar ollu ekki samfalli neinna beygingar-
mynda í u-stofnum. Hins vegar olli samfall
löngu sérhljóðanna á:ó og ó:nefjað ó nokkurri
röskun. Þá féllu saman stofnsérhljóðin í orðum,
sem beygjast eins og háttur, í fornmáli hóttr
(t. a. m. blóstr bólkr (< bplkr), dróttr. gróðr,
hQttr, órr, Óss), í nf., þf. et. og þf., þgf. flt. annars
vegar og ef. et. og flt. hins vegar. I orðinu spónn,
í elzta máli spónn (nefjað <?) gerðist það, að í
nf., þf. et. og þf., þgf. flt. kom upp ó, sem nýtt
stofnsérhljóð í þessum beygingarflokki, en beyg-
ingu þessa orðs að fornu hefur mér ekki gefizt
tími til að rannsaka nægilega vel til að fullyrða
neitt um hana, en þess má geta, að það hefur
í nútíðarmáli reglulega ef.-myndina spóns (ekki
spánar).Breytingin ó (nefjað),ó > ó er talin ger-
ast á 11. og 12.öld og breytingin 9, á > á á svip-
uðum tíma eða nokkra síðar.1 Þessar tvær breyt-
ingar, og þó sérstaklega samfall ó og á, hafa
á sínum tíma valdið nokkrum klofningi í beyg-
ingarflokki u-stofnanna, þar sem skil mynduð-
ust á milli morfófónemísks breytingamynzturs
í stofni þeirra orða, sem samsvara I og III
beygingarsniði í nútímamáli (köttur: kattar,
háttur: háttar.) Hvaða afleiðingar þetta hafði
fyrir þróun u-stofnanna á síðari öldum, skal
ósagt látið að sinni.
Nokkuð er um það, samkvæmt handbókum,
að útjöfnun eigi sér stað milli falla í sérhljóða-
tilbrigðum rótar. Nokkur dæmi slíks í þgf. et.
í fornmáli eru nefnd í 1.2.3 hér að framan.
Þessar breytingar er ekki hægt að segja, að hafi
verið mjög afdrifaríkar í sögu u-stofnaflokksins
í heild. Myndir eins og ef. flt. björna og hjörta
eða þgf. flt. birnum, skilldum, sem Bandle
nefnir, að komi fyrir í Guðbrandsbiblíu,2 held
ég ekki, að hafi skipt miklu máli í þróun
beygingarflokksins. Hins vegar eru þess dæmi,
að einstök orð hafi annað hvort klofnað í tví-
myndir eða tekið upp eitt sérhljóð í stofni, þar
sem áður voru fleiri. Afdrifaríkast var þetta í
orðum, sem beygjast að fornu eins og fögnuður,
en þar komu upp tvö beygingarsnið.3
Annars held ég, að í nútímamáli sé svona
óregla í stofnsérhljóðum sjaldgæf.
3.1 Sú breyting, sem fyrst blasir við, ef borin
era saman beygingardæmin í 2.0 og 1.1, er sú,
að þf. flt. hefur fengið endinguna -i (+ i-hljóð-
varp) í stað endingarinnar -u (-0) (+ u-hljv.
eða klofning) í fornu máli. Ending þessi mun
upprunalega hafa átt heima í i-stofnum (nf.
staðir, þf. staði), en á þeim tíma, sem sennilegt
er, að þessi breyting hafi orðið í u-stofnunum
er endingamynztrið -ir, -i, -um, -a í flt. í nokk-
urri sókn og útbreiddara en það var í fornu
máli.4
Noreen telur, að endingin -i (+ i-hljóðvarp)
1 Sjá t. a. m. Hreinn Benediktsson: Early Icelandic
Script as Illustrated in the Vernacular Texts from
the Twelfth and Thirteenth Centuries, Rvík. 19'6 5,
bls. 62.
2 Die Sprache, bls. 244., sbr. ennfr. Málið bls. 56.,
Isl. orðm., bls. 22. og myndina giallti af göltur
hjá Jóni Magnússyni. Sjá gr. 3.1 hér á eftir.
a Sjá t. a. m. Bandle: Die Sprache, bls. 242—46. Sjá
ennfremur gr. 1.1. hér að framan, nmgr. 2.
4 Sjá t. a. m. Bandle: Die Sprache, bls. 192 o. áfr.
19