Mímir - 01.02.1974, Blaðsíða 22

ber nokkuð á þessum dæmum og fer fjölgandi,
að því er virðist. Þær fátæklegu heimildir, sem
hér er stuðzt við frá 17. og 18. öld., er hægt að
túlka á þann veg, að þær mæli ekki gegn þeirri
skoðun Björns Karels, sem fyrr er vitnað til,
að á 17. öld taki hinir fornu u-stofnar, eða
leifar þeirra, almennt upp þá beygingu í flt.
sem Valtýr Guðmundsson gefur í málfræði
sinni. Reyndar skal það viðurkennt, að jákvæð
rök þessu til staðfestingar eru ekki mjög sterk.
Hin venjulega skýring á þessu fyrirbrigði er
sú, að hér séu á ferðinni áhrif frá i-stofnum,
sem frá fornu fari höfðu í flt. endingarnar -ir,
-i, -um, -a, og reyndar taka stundum gömul
a-stofnaorð eins og dalur upp þetta endinga-
mynztur í flt.
Hins vegar má benda á það, að í þessari
breytingu felst víkkun á sviði hinnar ágætu
reglu Runólfs Jónssonar, að þf. flt. fáist með
því að sleppa r-i nefnifalls. Þá er komið á það
samband milli nf. og þf. flt., sem Hjelmslev
nefnir „determination”,1 þ. e. hægt er að ákvarða
form þolfallsins út frá formi nefnifallsins. Þetta
samband eða fall (funktion) frá nf. til þf. flt.
virðist gilda um flestöll karlkynsorð í nútíma-
máli, nema þau sem enda á -ur í nf. flt. feður,
bcendttr, nemendur, o. s. frv., fyrir svo' utan
þau gömlu u-stofnaorð, sem enn hafa stundum
-u í þf. flt., en áður en u-stofnaorðin tóku
i-endinguna voru þau undantekning frá þessari
reglu.
3.2 Um þgf. et. í gömlu máli var nokkuð rætt
í 1.2.3, og skal hér bætt nokkru við um þróun
þess. Samkvæmt þeim upplýsingum, sem reynt
var að tína saman í 1.2, virðist frábrigða frá
hinni reglulegu beygingu gæta meir í þgf. et.
í elzta máli en öðrum föllum. Ber þar hæst
endingarleysi. Tvær kenningar eru nefndar um
uppruna endingarlausa þgf. í u-stofnum, önnur
sem gerir ráð fyrir því, að endingarlaust þgf.
sé upprunalegt í langstofna orðum, hafi verið
í frumgermönsku -u (*vandu > vpnd) (Brug-
mann), en aðrir telja (t. a. m. Noreen), að end-
ingarlausa myndin sé til komin fyrir áhrif frá
i-stofnum, helzt fyrst í orðum, sem höfðu
óbreytilegt stofnsérhljóð.2 Ég tel hugsanlegt,
að endingarlaust þgf. sé upprunalegt í sumum
orðum. Það, sem einkum veldur því, að ég tel
slíkt ekki óhugsandi, er misræmið á milli beyg-
ingar orðanna litr og siþr annars vegar og friþr,
kviþr og liþr hins vegar, þar sem fyrr nefndu orðin
eru endingarlaus í elzm hdr., en hin síðarnefndu
hafa endingu. Hugsanlegt væri þá, að einstök
orð hefðu haft endingalaust þgf. frá fornu fari
(t. a. m. litr og siþr), en önnur haft endingu.
Síðar meir hafi svo komið upp endingarlaust
þgf. í öðrum orðum og þá t. a. m. fyrir áhrif frá
i-stofnum.
Björn Þórólfsson telur, að endingarlausar
þágufallsmyndir komi varla fyrir fyrr en eftir
1000, og þá í einstökum orðum. A 14. og 15.
öld segir Björn, að megi bæta við þau orð, sem
Noreen segir, að komi fyrir endingarlaus, orð-
unum háttr, hjgrtr, Hprðr, MQrðr, NjQrðr,
svprðr, vpllr og knQttr. Stöku sinnum segir
Björn, að þgf. hafi hina reglulegu endingu, en
„meginhluti” (= stofn?) sé eins og í nf. og þf.,
t. a. m. Guðrauði, Njprði.3 Jón Helgason nefnir,
að í Nýja testamenti Odds komi fyrir þágufalls-
myndin flotnum af flötur.i
I Guðbrandsbiblíu hefur það, að sögn Bandles,
færzt í vöxt miðað við fornmál, að u-stofna-
orð séu endingarlaus í þgf.5 Vert er að veita því
athygli, að þau orð, sem Bandle sýnir ekkert
dæmi um með endingu í þgf. eru: limur (kemur
ekki fyrir í þgf. et. hjá Larsson) litur (alltaf
endingarlaust hjá Larsson), siður (alltaf end-
ingarlaust hjá Larsson) og lögur (Morberialpg).
1 Sjá Louis Hjelmslev: Omkring sprogteoriens grund-
iæggelse, Khöfn MCMXLIII, bls. 32—33. Sbr.
ennfremur Hreinn Benediktsson: On the Inflection
of the ia-Stems in Icelandic í Afmælisriti Jóns
Helgasonar, Rvík. 30. júní 1969, bls. 398.
2 A. M. Sturtevant: Irregularities in the Old Norse
Substantive Declensions, bls. 86—87. (Scandinavi-
an Studies 19. 1946—47.)
3 Um ísl. orðm., bls. 21—22. Á bls. 83—84 nefnir
B. K. Þ. nokkur dæmi til viðbótar frá um 1600.
4 Málið bls. 57.
5 Die Sprache, bls. 240—41.
22