Helgarpósturinn - 12.03.1987, Blaðsíða 18

eftir Kristján Kristjánsson mynd Jim Smart
FORVITNIN REKUR
MIG ÁFRAM
Þegar ég banka uppá á heimili Guömundar og konu hans, Halldóru Þor-
steinsdóttur, eldsnemma á föstudagsmorgni, tekur á móti mér madur, sem
mér finnst vera aldurslaus og ad einhverju leyti hafinn yfir tíma. Hann býð-
ur mér til stofu og vill vita hvernig ég hafi hugsað mér vidtalið. Ég hefi ekki
ákveðið neitt sérstakt en rifja upp í fljótheitum eitthvað um lífsmottó og
áhugamál, en honum líst greinilega ekki á það. Ég ákveð að byrja á ein-
hverju, sem getur tengt okkur saman og minnist þess að hafa heyrt
ákveðna kenningu um tilurð Heimaeyjargossins. Hann víkur sér undan að
svara og segist ekki hafa verið hérlendis þegar gaus í Heimaey, heldur í
Nicaragua að upplifa aðrar náttáruhamfarir. Reyndar virðist hann verja
töluverðum tíma erlendis. Hann er nýkominn afráðstefnu á Hawaii, nýbú-
inn að vera í Tromsö, þar sem hann var andmælandi við doktorsvörn og
eftir fáar vikur er hann á leið til Kamerún í Afríku að taka þátt íráðstefnu,
sem á að greiða úr ágreiningi vísindamanna um orsakir slyssins við Nyos
vatn í ágúst í fyrra. Og nú er hann á leið norður í land að fylgjast með
Kröflu. Hann talar frekar hœgt en hiklaust og segulbandið suðar í bak-
grunninum. Ætli hann hafi alltafverið ákveðinn íað verða jarðfrœðingur?
„Bæði já og nei. Valið stóð á milli bókmennta
og náttúruvísinda, jarðfræði þá helst. Eftir stúd-
entspróf hafði ég ekki efni á að fara beint í há-
skólanám erlendis svo að ég innritaðist í læknis-
fræði hér við Háskólann til að læra efnafræði,
en hætti því fljótlega og fór að vinna. Næsta
haust, 1953, fór ég til Göttingen í Þýskalandi,
ílentist þar og lauk doktorsprófi 6 árum seinna."
— Hvernig var Þýskaland svo skömmu eftir
stríd?
„Það var út af fyrir sig ágætt. Ég kunni ákaf-
lega vel við mig þar. Göttingen er gamall há-
skólabær, lítill í þá daga og var næsta ósnortinn
af stríðinu. Bæklaðir uppgjafahermenn minntu
þó á stríðið. í Göttingen eimdi eftir af því and-
rúmslofti, sem ég geri ráð fyrir að hafi ríkt á eðli-
legri tímum, löngu fyrir stríð."
— Varla hefur mikid verid ad gerast í vísindum
hjá Þjódverjum á þessum tíma.
„Nei, og eftir á að hyggja þá var rangt að leita
þangað til náms. En auðvitað fékk ég góða
grunnmenntun, sem hefur nýst mér vel. Ég var
svo heppinn að geta byggt ofan á þá grunn-
menntun með því að fara til Bandaríkjanna eftir
Þýskalandsdvölina."
— Varstu strax kominn á kaf í eldfjallafrœd-
ina?
„Nei, nei, doktorsverkefnið mitt laut að jarð-
hitamálum. Ég hélt á þeim tíma að þar væru at-
vinnumöguleikar mestir hér heima. Prófessor-
inn minn fann handa mér verkefni, sem gerði
mér kleift að rannsaka sýni frá Islandi, en verk-
efnið var þess eðlis að hann gat leiðbeint mér án
þess að hafa komið til íslands."
VÍTAVERÐUR GLANNASKAPUR
VIÐ KVIKMYNDUN
— Svo ferdu til Bandaríkjanna. Hvernig kom
það til?
„Eftir doktorsprófið réð ég mig til starfa við
háskólann í Göttingen, en langaði heim í tvo eða
þrjá mánuði, áður en ég hæfist handa. Þegar
heim kom bauðst mér styrkur frá bandarísku
vísindaakademíunni til framhaldsnáms í tvö ár.
Ég ákvað að fara ekki til Göttingen aftur. í
Bandaríkjunum dvaldi ég í eitt ár í Washington
DC og annað ár í Kaliforníu og hélt áfram að fást
við jarðhita. Eftir það fór ég heim, en daginn
sem ég kom, mældust jarðskjálftar í Dyngjufjöll-
um og hálfum mánuði síðar hófst gosið í Oskju
1961. Ég fékk tækifæri að taka þátt í að rannsaka
það gos og þar hófust kynni mín af Sigurði Þór-
arinssyni. Eftir það fjarlægðist ég jarðhitann og
færði mig nær eldvirkninni."
— Sigurður hefur haft þessi áhrif á þig.
„Já, vissulega. Allir, sem kynntust Sigurði
hlutu að laðast að honum. Og svo rak hvert eld-
gosið annað. Það varð ekki aftur snúið, en ég sé
ekki eftir því að hafa farið inn á þessa braut.”
— Voruð þið farnir að kvikmynda í þá daga?
„Nei, ekki við jarðfræðingar, en einmitt í
Öskjugosinu var Árni heitinn Stefánsson bif-
vélavirki með myndavélargarm. Árni hafði
meðferðis lítinn hamar, sem hann notaði til að
berja í vélina þegar hún var með kenjar. Þetta
var ekki beint fagmannlegt en með vítaverðum
glannaskap náði Árni stórkostlegum myndum.
Eftir þetta eltu okkur oftast einhverjir kvik-
myndamenn, en yfirleitt höfðu þeir aðrar hug-
myndir en við um hvað væri þess virði að
mynda og voru víðs fjarri þegar við þóttumst sjá
eitthvað merkilegt. Þetta fór dálítið í taugarnar
á mér og ég fór að hugsa um að réttast væri að
við jarðfræðingarnir hefðum sjálfir kvikmynda-
vél í fórum okkar. Við keyptum samt ekki vél
fyrr en 1977.“
— Þið hafið þá náð því sem þið vilduð?
„Ekki fór það nú alveg eftir. Af sparnaðar-
ástæðum var keypt gömul, aflóga kvikmynda-
vél, og árangurinn ekki alltaf eins og til var ætl-
ast. Arinni kennir illur ræðari. Smám saman
sannfærðist ég um að kvikmyndataka væri dá-
Iítil kúnst, bæði hvað varðar tæknileg atriði og
eins að hafa auga fyrir því hvað fer vel á mynd.“
VARÐ FYRIR LOSTI í ELSALVADOR
Guðmundur dvaldi þó ekki ýkja lengi hér
heima og 1967 fór hann til E1 Salvador á vegum
Sameinuðu þjóðanna til að vinna að forrann-
sóknum vegna virkjunar, sem þar átti að reisa
og var reyndar reist.
— Hvernig var að koma til El Salvador?
„Já, — þetta var fyrsta þróunarlandið, sem ég
kom til og það var ákaflega einkennilegt að
koma þangað frá velferðarríki eins og okkar.
Það er rétt eins og detta snögglega inná annað
tilverustig. Flugvöllurinn er skammt utan við
höfuðborgina, San Salvador, og til að komast inn
í bæinn er ekið gegnum fátækrahverfi. Réttara
sagt hélt ég þá að þetta væri fátækrahverfi, en
átti síðar eftir að kynnast raunverulegu fátækra-
hverfi annars staðar í borginni. Þetta var líkast
losti, og það tók mig marga mánuði að jafna
mig. Eymdin er svo geigvænleg að allt tal um
pólitískar stefnur eða hugsjónir til hægri eða
vinstri er út í hött. Þegar maður hefur alist upp
í landi þar sem allt er til alls og gengur svo um
framandi stræti og sér fólk gamalt og sjúkt án
nokkurrar vonar um hjálp, en handan götunnar
ríkmannlegar, víggirtar lúxusvillur, þá væri
það undarlegt innræti að vera ósnortinn.”
— Breytti þetta þér?
„Vissulega, það er ekki hægt annað en breyt-
ast og líta öðrum augum á lífið. Ég held ég skilji
betur en þeir, sem ekki hafa þessa reynslu, bæk-
urnar eftir Marquez. Sumum finnast þær öfga-
kenndar, en þær gefa sanna lýsingu á þjóðum
Mið- og Suður-Ameríku. Verst er vonleysið. Það
er engin von á breytingu, engu líkara en þessar
þjóðir séu í illum álögum."
ÞEIR ERU ÁNÆGÐIR MEÐAN
ÞEIR VITA EKKI BETUR
— Þá hefur líka búið íNicaragua. Hvernig var
það?
„Já, ég var í Nicaragua á árunum 1972—1973.
Nicaragua er ólíkt E1 Salvador, ekki eins þétt-
býlt, stórt og víðáttumikið. Landið er hreint og
ósnortið, fólkið hjartahlýtt og þægilegt."
— Er,þér hlýtt til Nicaragua og Mið-Ameríku?
„Já, ég verð að segja það. Af þeim löndum,
sem mér er hlýjast til, utan íslands, eru það
Nicaragua og E1 Salvador, sérstaklega Nicara-
gua.“
— Nú berast menn þar á banaspjót.
„Já, en við skulum ekki tala um það. Ég gæti
sagt eitthvað miður fallegt. Samt verð ég að
segja það, að mér finnst einatt talað um þetta
fólk með óvirðingu, að það sé latt og fátæktin
orsakist af getuleysi og hæfileikaskorti að haga
lífi sínu betur. Það er einfaldlega rangt. Þetta er
duglegt fólk. Það þrælar frá morgni til kvölds og
er vel gefið. Ég minnist sérstaklega bónda, sem
ég réði eitt sinn sem burðarmann. Ég var ásamt
nemanda mínum á ferð að safna sýnum af hvera-
gasi einhvers staðar úti í sveitum Nicaragua.
Nemandinn var efnafræðingur og átti að læra
þessa tækni í sambandi við jarðhitarannsóknir
og halda verkinu áfram þegar ég væri horfinn á
braut. En þrátt fyrir efnafræðimenntunina átti
hann í dálitlum erf iðleikum með skilning. Bónd-
inn, sem með okkur var þennan dag, var búinn
að skilja og læra ef tir að hafa séð mig setja tækin
upp í eitt skipti. Næst þegar ég setti tækin upp
varð ég þess allt í einu var að þegar mig vantaði
eitthvað var bóndinn með það í höndunum og
rétti til mín. Hann fékk jafnvirði eins dollara fyr-
ir dagsverkið og setti kross á kvittunina því
hann var ólæs og kunni ekki að skrifa nafnið
sitt. Ekki veit ég hvað sandinistar gera, en mikil-
vægur þáttur í stjórnunaraðferð Somoza var að
hindra almenna menntun vegna þess að „þeir
eru ánægðir meðan þeir vita ekki betur“.“
AÐ SEGJA SÖGUR AF
ELDGOSUM
Guðmundur er á næstunni að fara að vinna
ásamt Jóni Hermannssyni að heimildarmynd
um eldgos og jarðskjálfta, sem verður tekin víða
um heim. Þetta er stærsta verkefni á sviði heim-
ildarmyndagerðar, sem íslendingar hafa ráðist í
til þessa. Hann segist vera dauðhræddur við
verkið. Venjulega hefur farangurinn verið einn
bakpoki þegar hann hefur myndað eldgos, en
nú verður farið af stað með her manns og mikii
tæki.
— Þú œtlar aftur til Suður-Ameríku, núna til
að mynda.
„Já, við ætlum að mynda m.a. í Kólombíu,
Mexíkó og Bandaríkjunum, en auk þess í Kína,
Sovétríkjunum og Indlandi. Ætlunin er að fjalla
um eldgos og jarðskjálfta og segja á myndrænan
hátt frá því hvernig jarðvísindin reyna að skýra
þessi fyrirbæri. Síðan er reynt að lýsa hvernig
takmörkuðum skilningi okkar er beitt til að
koma í veg fyrir eða draga úr tjóni af völdum
þessara náttúruhamfara. Áherslan verður fyrst
og fremst á samskipti manns og náttúru, en ekki
á rauðglóandi hraunfossa og gjóskuský. Til
dæmis ætlum við að segja söguna um Haicheng
í Kína þegar jarðskjálftafræðingar björguðu
hundruðum þúsunda frá vísum dauða. Einn
þráður þeirrar sögu hefst í Sovétríkjunum og
liggur um Kaliforníu, en aðrir þræðir eiga upp-
tök í aldagamalli sögu Kina. Allir koma þræðirn-
ir saman í Haicheng. Á Indlandi ætlum við að
afla efnis til að skýra þann hluta landrekskenn-
ingarinnar, sem fjallar um árekstur meginlanda,
en ummerkin eru stórfenglegust þar sem Ind-
land siglir inn í meginland Asíu og ýtir upp
Himalayafjallgarðinum."
— Hvað rekur þig út í gerð svo stórrar mynd-
ar?
„Slysið í Armero í Kólombíu var gífurlegt áfall
fyrir eldfjallafræðinga um allan heim. í heilt ár
horfðum við á hvernig eldfjallið sendi ótvíræð
boð um hvað væri í aðsigi. Við buðumst til að
aðstoða, alþjóðastofnanir tilnefndu hópa sér-
fræðinga að fara á staðinn og gera nauðsynlegar
mælingar og ráðleggja um forvarnir. Þegar
stjórnvöld Kólombíu rumskuðu var allt orðið
um seinan. Hvern getum við ásakað nema okk-
ur sjálfa, að hafa ekki komið þeirri vitneskju á
framfæri að vísindin séu í stakk búin að milda
áhrif náttúruhamfara á borð við eldgos og jarð-
skjálfta? Myndinni er ætlað að dreifa þeirri vitn-
eskju, ef það mætti verða til þess að opna augu
fólks fyrir því að það er engin ástæða að beygja
sig aðgerðalaus fyrir hamförum náttúrunnar,
það verður að takast á við umhverfið og sigra.
En það er fleira. Vísindamenn eru ásakaðir fyr-
ir að loka sig inni í svokölluðum fílabeinsturni
án tengsla við samfélagið sem ber kostnaðinn af
störfum þeirra. Þær ásakanir eru sennilega rétt-
mætar og því er annar aðaltilgangur myndar-
innar sá að miðla upplýsingum um hvað verið er
að gera í fílabeinsturni eldfjallafræðinnar.
Svo má bæta því við að ég get blaðrað um há-
leit markmið, en það verður fyrst og fremst Jóni
Hermannssyni að þakka ef þetta kemst í fram-
kvæmd."
ELDGOS ERU ÆGIFÖGUR
— Hvernig er það með ykkur jarðfrœðinga,
hafið þið gaman af eldgosum?
„Eldgos eru sjaldgæfir viðburðir og starf okk-
ar snýst um ýmislegt annað en horfa á gjósandi
eldfjöll. Þegar eldgos brýst út er öllum venjuleg-
um störfum ýtt til hliðar og við gerum það sem
við getum að fylgjast með gosinu þann stutta
tíma, sem það varir. Það er óneitanlega gaman
að hafa lögmæta afsökun fyrir því að hverfa um
stund frá venjubundnum störfum og blaðamenn
vita eins vel og jarðfræðingar að eldgosum fylg-
ir spenna. Gamanið getur gránað ef fólki og
verðmætum er stefnt í voða en þó verður ekki
komist hjá því að eldgos eru ægifögur á svipað-
an hátt og hrjóstrugt og hrikalegt landslag getur
verið fagurt."
— En munar kannski því að þau eru ekki
mannskœð hér?
„Já, það er varla hægt að tala um að það hafi
orðið verulegt manntjón af völdum eldgosa á ís-
landi. Sennilega hafa einhverjir tugir farist í
Öræfajökulsgosinu 1362, en þrátt fyrir mikinn
mannfelli í Móðuharðindunum þá var það
vegna óbeinna áhrifa Skaftárelda í tengslum við
bág kjör þjóðarinnar. í dag þyrfti enginn að far-
ast þótt nýir Skaftáreldar brytust út. Hins vegar
skall hurð nærri hælum í Heimaeyjargosinu
1973“
ENGIN ENDANLEG SVÖR AÐ
FINNA
— Hvað rekur þig áfram sem jarðfrœðing?
„Ætli það sé ekki forvitnin. Það er vissulega
ekki vonin um efnahagslegan ávinning, hvorki
fyrir sjálfan mig né samfélagið. Ef forvitnin verð-
ur til þess að einhver nýtanleg svör finnast við
áhugaverðum spurningum kann að vera að
samfélagið geti haft af þeim einhver not, annað-
hvort á þann hátt að vera betur í stakk búið að
lifa í þessu stórkostlega landi eða til ánægju
fyrir allan þann fjölda fólks sem er líka forvitið
og nýtur þess að vita meira. Auðvitað er aldrei
um það að ræða að finna lokasvör. Enginn gerir
sér vonir um það. Maður reynir stöðugt að finna
nýjar staðreyndir, sem eru í mótsögn við ríkj-
andi kenningar og smíða síðan nýjar tilgátur.
Það er spenningurinn, drifkrafturinn."
— Að hrekja eldri kenningar og koma með
nýjar?
„Sem maður svo reynir að hrekja aftur. Engin
kenning er eilíf."
— Er þessi svölun forvitninnar þá megin-
markmið vísinda?
„Já, að svala forvitni sem aldrei verður til fulls
svalað. Starf vísindamanna og þó einkum
þeirra, sem starfa við háskóla, á að vera að vekja
forvitni stúdenta og svala eigin forvitni. Há-
skólastarf er aldrei í tengslum við neitt annað en
forvitni. Það er alltaf frumlegt og felst aldrei í
eftiröpun eða þjónustu við annað en hagsmuni
forvitninnar. Þess vegna getur það aldrei verið
í tengslum við atvinnulíf nútímans."
HÁSKÓLINN OG ATVINNULÍFIÐ
— Þú ert þá vœntanlega ekki ánœgður með
núverandi þróun innan Háskólans?
„Ég skil vel að þessi þróun er gustur af sterk-
um stormum sem nú fara um flest lönd. Stjórn-
málamenn segja við vísindamenn: annaðhvort
vinnið þið að verkefnum, sem auka hagvöxtinn
eða þið fáið enga peninga. Vísindamenn eiga
ekki margra kosta völ og stjórnmálamenn sjá
um að koma þeim mönnum inn í háskólana, sem
tala máli hagvaxtarins og telja fólki trú um að
nútímalegir háskólar eigi að vera í tengslum við
atvinnulífið. Á íslandi eru allflest fyrirtæki svo
smá í sniðum að þau hafa ekki bolmagn til
að leggja stund á rannsóknir í tengslum við
vöruþróun. Mér heyrast raddir uppi um að af-