Morgunblaðið - 25.11.1975, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 25. NOVEMBER 1975
INNGANGUR
Almennur samdráttur fram-
leiðslu og eftirspurnar í iðnþró-
uðu ríkjunum samfara hríðversn-
andi viðskiptakjörum frumfram-
leiðsluríkja eru þeir þættir í
hinni alþjóðlegu efnahagsfram-
vindu, sem afdrifaríkastir hafa
orðið fyrir íslenzka þjóðarbúskap-
inn á árunum 1974 og 1975.
Þrátt fyrir minnkandi innflutn-
ing 1975 hefur sölutregða og verð-
lækkun á útflutningsmarkaði og
hækkandi innflutningsverð
valdið alvarlegum greiðsluhalla
út á við, en sá halli er nú ásamt
verðbólgunni erfiðasti efnahags-
vandi Islendinga.
Þegar efnahagserfiðleikarnir
árin 1967 og 1968 voru yfirunnir,
tók við einstaklega mikil gróska í
íslenzku efnahagslífi. Arin fjögur
1970—1973 jukust ráðstöfunar-
tekjur þjóðarinnar um 10% á ári
að meðaltali. Þetta stafaði jöfnum
höndum af aukinni fiskgengd og
framleiðslu og hagstæðum við-
skiptakjörum, sem bötnuðu jafnt
og þétt öll þessi ár að árinu 1972
undanskildu. Viðskiptakjörin
bötnuðu einkum mikið árið 1973,
þegar verð útflutningsvara hækk-
aði ört. Þetta langa velgengnis-
skeið hafði vitaskuld víðtæk áhrif
á almennar launakröfur og jók
bæði einstaklingum og opinberri
forystu bjartsýni, sem mótaði út-
gjaldaáform bæði til fjárfestingar
og neyzlu.
Framvinda árin 1974 og 1975
snarsnérist Islendingum i óhag,
og þau skörpu skil urðu enn til-
finnanlegri vegna þeirrar hag-
sældar, sem rikt hafði að undan-
förnu. Viðskiptakjör versnuðu
um 10% árið 1974 og skerðast enn
um 16% í ár. Þessi skellur, ásamt
nokkrum samdrætti í umsvifum
innanlands, veldur því, að þjóðar-
tekjur í heild stóðu f stað árið
1974 og minnka líklega um 8%
árið 1975. Þarna er að leita skýr-
ingarinnar á því, hve aðlögun að
þessum gjörbreyttu aðstæðum
hefur miðað hægt vegna margs
konar erfiðleika, bæði af stjórn-
mála- og efnahagsástæðum.
Breytingar ytri skilyrða árin
1973—1974 voru bæði einstaklega
snöggar og miklar, meira að segja
á mælikvarða Islendinga, sem
löngum hafa þó átt að venjast
efnahagslegum hverfulleika.
Kostnaðaráhrif oliuverðhækk-
unarinnar og almenn verðhækk-
un innfluttrar vöru riðu yfir í
kjölfar uppgangs af völdum stór-
aukningar útflutningstekna. Við-
brögðin innanlands við þessum
erlendu áhrifum ullu örari verð-
bólgu en dæmi eru um á íslandi
frá þvi að síðari heimsstyrjöld-
inni lauk. Verðbreyting þjóðar-
framleiðslu nam 40% 1974 og
sýnist verða um 38% 1975, en
hækkun visitölu framfærslu-
kostnaðar er enn meiri. Hækkun
framfærsluvísitölunnar á fyrra
helmingi þessa árs svarar til 50%
árshækkunar. Þessi hækkun staf-
ar þó að verulegu leyti af gengis-
sigi á fyrra helmingi ársins 1974
og gengislækkunum í ágúst 1974
og febrúar 1975, ásamt hinni
miklu verðhækkun innfluttra
vara á árinu 1974. Loks koma svo
til kostnaðaráhrif hinna ógæti-
legu kjarasamninga á fyrra helm-
ingi ársins 1974. Aukning inn-
lendrar eftirspurnar af völdum
þessara kjarasamninga og stór-
aukin fjárfesting, bæði einkaaðila
og hins opinbera, leystu — með
útlánaaukningunni 1974 — úr
læðingi sterk verðbólguöfl, sem
gætti alveg efalaust langt fram á
árið 1975.
VERÐBÓLGUHRAÐINN
HEFUR NAÐ HÁMARKI
Verðþróunin upp á síðkastið
bendir hins vegar til, að verð-
bólguhraðinn hafi náð hámarki.
Verðhækkanir á þriðja og fjórða
fjórðungi þessa árs eru um það bil
helmingi minni en þær voru að
meðaltali 1974—1975. Þetta
stafar að verulegu leyti af þeim
hófsömu kjarasamningum, sem
gerðir voru í júní 1975, en þeir
bentu til þess, að verkalýðshreyf-
ingin viðurkenndi þörfina á að
samræma innlenda eftirspurn
skertum tekjuöflunarmögu-
leikum þjóðarinnar út á við.
Niðurstaða þessara samninga var
mikilsverður árangur 1 jafnvægis-
viðleitninni í efnahagsmálum.
Júnísamningarnir, ásamt ýmsum
ráðstöfunum stjórnvalda, hafa
valdið mestu um það, að 10% sam-
dráttur þjóðarútgjalda — að því
ætlað er — hefur orðið, án þess að
til nokkurs atvinnuleysis hafi
komið. Samdráttur eftirspurnar
innanlands og verðáhrif gengis-
lækkana og innflutningsverð-
hækkunar virðast ætla að valda
minnkun innflutningsmagns um
17% á þessu ári, eða líkt og ætlað
var í marz og apríl sl. Óhagstæð
viðskiptakjör og sölutregða á út-
flutningsmarkaði valda því hins
vegar, að halli á viðskiptum við
útlönd verður mjög mikill á ár-
inu, eða sem næst 10% af þjóðar-
framleiðslu, samanborið við 12%
árið 1974. Sé viðskiptajöfnuður-
inn leiðréttur fyrir birgðabreyt-
ingum útflutningsvöru, viðskipt-
um álverksmiðjunnar og sér-
stökum innflutningi fjárfest-
ingarvöru, kemur fram svipuð
breyting.
VERNDARSTEFNA
FYRIR SJAVARUTVEG
Auk minnkandi eftirspurnar á
crlendum markaði, er tilkoma
verndarstefnu fyrir innlendan
sjávarútveg í öðrum löndum
önnur meginástæða útflutnings-
erfiðleika okkar. Meðal þess, sem
erfiðleikum veldur, eru stór-
auknir styrkir til fiskveiða og
vinnslu í þeim ríkjum, sem eru
keppinautar okkar á erlendum
markaði, hækkaðir tollar og
álagning innborgunarskyldu við
innflutning á fiski í markaðslönd-
um okkar. Efnahagsbandalagið
styrkir útflutning freðfisks og
loks ríkti bann við löndunum fs-
lenzkra fiskiskipa í Vestur-
Þýzkalandi fram til hausts 1975.
Eitt mikilvægasta ákvæði við-
skiptasamnings íslendinga við
Efnahagsbandalagið er afnám
tolla á flestum íslenzkum fiskaf-
urðum í aðildarríkjum bandalags-
ins, en sú tollalækkun er ekki enn
komin til framkvæmda. Þetta
Hvernig er unnt
að draga úr verð-
bólgu án þess að
valda
atvinnuleysi?
S\’VR: með hófeamri launastefnu
og óbreyttum kaupmætti
í GÆR kom út á vegum Þjóðhagsstofnunar 5. hefti ritsins Þjóðarbúskap-
ur og er þar gefið yfirlit yfir þróun efnahagsmála á árunum 1 973 —1974
og um framvindu mála á árinu 1975. Ennfremur er fjallað um horfur á
árinu 1976. Morgunblaðið birtir í dag og á morgun þrjá kafla úr riti
þessu, sem gefa glögga mynd af framvindu efnahagsmála síðustu
misseri og skýra ýmis þau vandamál, sem við hefur verið að etja,
jafnframt því, sem spáð er um horfur á næsta ári. í dag birtist inngangur
ritsins og hluti kaflans um framvindu og horfur á árinu 1 975.
veldur því tvennu, að íslendingar
njóta ekki þeirra gagnkvæmu
tollalækkana, sem samningurinn
gerði ráð fyrir, og verða jafn-
framt að sæta hækkandi innflutn-
ingstollum i þeim ríkjum, sem
áður voru aðilar að EFTA, en eru
nú í Efnahagsbandalaginu.
óvissuAstand
I STJÓRNMALUM
Framvinda stjórnmálanna á
árinu 1974 olli því, að hvorki
reyndist unnt að bregðast við
efnahagsvandanum nægilega
snemma né á fullnægjandi hátt.
Dráttur á efnahagsráðstöfunum,
sem sýnilega voru nauðsynlegar,
jók á spákaupmennsku, sem kom
fram í auknum innflutningi og
verðhækkun fasteigna, og setti
efnahagsjafnvægið enn frekar úr
skorðum. Þessa gætti einkum frá
því að kjarasamningarnir í marz
1974 voru gerðir og þar til að
fráfarandi ríkisstjórn reyndi að
andæfa með afnámi verðlagsupp-
bótar á laun og ýmsum öðrum
ráðstöfunum. Önnur spákaup-
mennskualda reis um mitt ár
1974, þegar mikil óvissa ríkti
vegna tafa á myndun nýrrar ríkis-
stjórnar að loknum kosningum í
júní. Úr óvissunni í efnahags-
málunum dró ekki fyrr en ný
ríkisstjórn tók við í ágúst og greip
til margvíslegra ráðstafana sfðast
í þeim mánuði og í september
með 17% gengisfellingu krón-
unnar, hækkun óbeinna skatta og
framlengingu á afnámi vísitölu-
bóta á laun.
Þessar ráðstafanir höfðu tvf-
mælalaust jákvæð áhrif í bráð og

--- oe hjóðarútgjöWl^LJÍ^-------------------------
^^^rrr^deVðsla og --------------------------- . 0/
_ —_______ ___ MiUjónir króna -------Verð
Bráðab.- ---------1911
tölur SpA 1974 __--------—
1974 ------- '
___ ——---------"" L 7» Sl 33
_____—......... .......... 87 660 1»«» 6.0 J 41,5 «•*
1. EinkaneyAa ...... 43 2 W “ W,0 *«•* 48,5 47
»% -SJ ”5' s“
rz "« _s*. *•
5/pióð.rú.gFJtLa .. 48 080 91 500 ’ ____
virði ....
”,s ‘
1)
vetðUg' TflLtaB.vOraWríto; ., . ...,.;aJu fvrra
2) Aðallef?® » «»"” «,u af
3) Rcikiiuo
þrýstingur eftirspurnar eftir inn-
flutningi rénaði á síðasta ársfjórð-
ungi 1974. Vonir um að þessar
ráðstafanir nægðu til þess að
rétta við afkomu útflutningsat-
vinnuveganna og jafna verulega
viðskiptahallann urðu hins vegar
að engu, þar sem viðskiptakjörin
héldu áfram að versna. Aðstaða
fiskveiða og fiskvinnslu reyndist
enn veikari en við var búizt. Ullu
því ýmis atvik, sem lögðust á eitt
um að rýra samkeppnishæfnina,
svo sem minnkandi afli, lækkað
verð á erlendum markaði og
hækkandi verð aðfluttra aðfanga.
Um áramótin varð ljóst, að
skjótra aðgerða yrði þörf, og um
miðjan febrúar var gengi krón-
unnar lækkað um 20%. í fram-
haldi af gengislækkuninni voru
jafnframt gerðar ýmsar ráð-
stafanir til jafnvægis í efnahags-
málum, sem einkum var ætlað að
draga úr innlendri eftirspurn og
styrkja fjárhag rikissjóðs.
Versnandi ytri aðstæður hafa
þannig hvað eftir annað gert
áhrif innlendra ráðstafana að
engu. Þegar meta á árangur
stjórnar íslenzkra efnahagsmála á
árunum 1974 og 1975 má ekki
gleyma þessu þunga andstreymi
erlendis frá. Endurteknar gengis-
fellingar voru óhjákvæmilegar til
þess að varðveita samkeppnis-
hæfni útflutningsatvinnuveg-
anna, halda fullri atvinnu og
hamla gegn óhóflegri gjaldeyris-
eftirspurn án þess að gripa til
innflutningshafta. A þær verður
hins vegar að líta sem beggja
handa járn, þar sem þær hafa ýtt
undir verðbólguna og glætt vonir
um verðbólgugróða, en þar er ein-
mitt komið nærri rótum margra
efnahagserfiðleika íslendinga á
siðustu árum og áratugum.
HORFUR 1976
Horfur á síðasta fjórðungi
þessa árs og árinu 1976 eru
dekkri en vænzt var í ársbyrjun.
Hinn langþráði bati í alþjóðlegri
efnahagsþróun kann að vera í
sjónmáli, en hann er enn ekki í
hendi. Máttur samdráttaraflanna
hefir verið vanmetinn. Eins og
svo oft áður, hefur einnig láðst að