Morgunblaðið - 25.11.1975, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 25. NÓVEMBER 1975
25
Um vormennina í Prag og lymskulegar aöferðir stjórnvalda
Mólok hamast, Mólok ólniast,
meira en nokkur mannshönd
getur látid.
Eitt er þó. sem er honum um megn:
Hugsun fær hann ekki kæft né kyrkt.
Því stappar hann og þrammar um
hió þjáða land,
framhjá hinum yfirbuguðu
og örvæntingarfullu,
höndum styður hann á síðu.
Og illskufroða vellur út um varir.
Þannig skrifaði hinn heims-
frægi rithöfundur og skáld,
W.H. Auden eftir hina sovézku
innrás i Tékkóslóvakíu 1968.
Og fyrir mörgum Tékkum og
Slóvökum hefur ekkert breytzt
síðan: Mólok fótumtreður land
ið í gervi ríkisstjórnar Gustavs
Husaks, sem tók við völdum af
Dubcek 1969.
(Mólok var sýrlenzkur guð,
sem börnum var fórnað og í
táknrænni merkingu það, sem
krefst grimmilegra fórna. I III.
Mósebók segir: „Og eigi skalt
þú gefa nokkurt afkvæmi þitt
til þess, að það sé helgað Mólok
. .. Aths. þýð.)
Kúgun þjóðarinnar fer vissu-
lega ekki einvörðungu fram á
áberandi, dramatískan hátt.
Með hliðsjón af slökuninni
frægu einkennast þær aðferðir,
sem beitt er til að kefla og kúga
menntamenn og viðhalda póli-
tískri geldingastjórn, ekki af
berum hnefum eða grímulausu
ofbeldi. Brottrekstur úr flokkn-
um, atvinnumissir, stöðugt eft-
irlit, dauðaþögn í hinum rit-
skoðuðu blöðum og sifelldar
húsrannsóknir eru þau meðul,
sem beitt er til að klekkja á
andstæðingunum.
STARF SEM KYNDARI
í opnu bréfi til Husaks í byrj-
un þessa árs sagði Vaclav Hav-
el, einn helzti leikritahöfundur
Tékkóslóvakiu meðal annars:
Fyrir framan tjöldin f Prag: Husak, kúgarinn, Dubcek, Vaculik og Hajek, hinir kúguðu (frá vinstri).
ar upptækar bækur eftir Arth-
ur Koestler, George Orwell,
Herbert Marcuse, Louis Aragon
— og Henry Kissinger.
ÆVISTARF EYÐILAGT
Einn þeirra manna, er varð
fyrir slíkri innrás í íbúð sina,
var sagnfræðingurinn dr. Vil-
em Precan, sem undanfarin ár
hefur starfað sem salernis- og
dyravörður i litlu veitingahúsi
og er núna kyndari i verk-
smiðju. I siðastliðnum mánuði
skrifaði hann bréf til alþjóða-
ráðstefnu sagnfræðinga í San
Francisco og skýrði frá því, að
nóttin 24. apríl hefði verið hin
versta, er hann hefði lifað. Lög-
reglan hefði Iagt hald á öll hans
minnisblöð, skjöl og vísindarit,
sem hann hefði safnað að sér
um ævina. Ævistarf hans hefði
verið eyðilagt.
Leynilögreglan fór einnig i
„heimsókn" til Ludviks Vacul-
ik. í bréfi sínu til Valdheims,
sem birt var, meðan öryggis-
málaráðstefnan var haldin í
Helsingfors, lýsti hann i rétt-
látri reiði sinni þeirri rök-
semdafærslu, sem lægi að baki
lögum þeim, sem sett hafa verið
vegna vaxandi óhlýðni i land-
inu við fyrirmælum stjórn-
valda: „Samkvæmt 2. máls-
grein annarrar greinar refsilag-
anna er undirbúningur að and-
ófi samkvæmt sömu lagagrein
jafn refsiverður og andófið
sjálft. Ef ég rita óþægðar bók,
þá er sagt, að með því áformi
ég, að einhver lesi hana. Og
með þessu áformi er ég þegar
orðinn sekur.“ „Að vísu er enn
leyfilegt í Tékkóslóvakíu að
velta hlutum fyrir sér í hugan-
um, en ef ég skrifa þá niður til
að skoða þá og lagfæra, þá er
það ekki lengur leyfilegt.'
Meðhöndlun óþægilegra
hugsandi manna
„Þér og stjórn yðar hafið valið
auðveldustu leiðina fyrir ykkur
og hina hættulegustu fyrir
þjóðfélag okkar — leið einangr-
unar þjóðarinnar undir hinu
þokkalega yfirskini algerrar
þjóðareiningar, raðar og
reglu."
Hér eru nokkur dæmi þess,
hvað drifið hefur á daga þeirra
manna, sem kenndir eru við
vorið i Prag:
Alexander Dubcek lék stutt-
an gestaleik sem sendiherra í
Tyrklandi. Eftir að hafa verið
leystur frá þvi starfi vann hann
sem aðstoðarmaður við skóg-
rækt, þagaður í hel, hundeltur
af útsendurum leynilögregl-
unnar. I algerri örvæntingu rit-
aði hann á síðastliðnu ári bréf
til forseta þjóðþingsins, þar
sem hann mótmælti skerðingu
alls frelsis.
Þá eru það þeir Milan Hubl,
fyrrum rektor kommúnistíska
flokksskólans, Jaroslav Sabata,
fyrrum meðlimur ZK, og Jan
Tesar, sagnfræðingur. Þeir
sitja allir í fangelsi, voru
dæmdir til sex ára dvalar þar
fyrir niðurrifsstarfsemi. Þá er
það stærðfræðingurinn Karel
Culik. Hann er atvinnulaus.
Jiri Lederer, blaðamaður, var
i tvö ár í varðhaldi. Hann er nú
heima hjá sér, en má ekki hafa
starf með höndum. Blaðamað-
urinn Karel Kyncl er atvinnu-
laus. Agnesa Kalinova, þýð-
andi, var i fangelsi i marga
mánuði. Hún hefur leitað sér
atvinnu árangurslaust.
Atvinnulaus eru Bohumil
Lasturka, blaðamaður og kona
hans. Hann er berklaveikur og
liggur rúmfastur. Fjárhagslega
aðstoð fær hann enga. Karel
Bartosek, sagnfræðingur, var
atvinnulaus mánuðum saman,
en hefur nú fengið starf sem
kyndari. Milan Daniel, einn
þeirra manna, sem af mestri
einbeitni og atorku barðist fyr-
ir mannréttindum i landi sínu,
átti þegar tveggja ára fangelsis-
vist að baki, er hann var hand-
tekinn að nýju í april s.l. Nú á
hann yfir höfði sér 5 ára fang-
elsisdóm fyrir hlutdeild í neð-
anjarðar útgáfustarfsemi
(Samisdat).
Jiri Miiller, leiðtogi stúdenta
á sjöunda áratugnum, var
dæmdur í 5Í4 árs fangelsi fyrir
undirróðursstarfsemi. Hann
hefur nú afplánað 3'/í ár — í
einsetuvarðhaldi. Enginn úr
fjölskyldu hns fær að heim-
sækja hann, hann þjáist af al-
varlegum augnsjúkdómi og
verður að vinna — 12 klst. á
dag. Beiðni um að fá að færa
honum eitthvað að lesa hefur
verið hafnað,
Tvisvar hafa mál verið höfð-
uð gegn Ludvik Vaculik, einum
frægasta rithöfundinum frá
1968. Málflutningurinn er
óljós, en réttarhöld hafa ekki
farið fram yfir honum. I bréfi
til aðalritara Sameinuðu þjóð-
anna, Kurt Valdheim, sagði
hann fyrir skömmu: „Ég býst
við, að réttarhöldin, sem áttu að
fara fram yfir mér 1970, hafi þó
einhvern tima átt sér stað: en
ekki opinberlega og án hins
ákærða — og ekki fyrir reglu-
legum dómstóli, heldur i ryk-
föllnu þakherbergi afskekkts
húss, eins og Franz Kafka sá á
sínum tima svo spámannlega
fyrir sér. Þar var ég dæmdur til
fangelsisvistar — ég veit ekki,
hve langrar né fyrir hvaða af-
brot, ég og synir minir."
Frá árinu 1969 hefur opinber
lega 461751 meðlimur kommún-
istaflokksins verið rekinn úr
honum. Flestir þeirra eru nú
atvinnulausir. Nærri þvi hver
verksmiðja, hvert fyrirtæki var
„hreinsað", og í mörgum at-
vinnugreinum halda hreinsan-
irnar áfram. Varla nokkrum
þeirra, sem tóku virkan þátt í
stjórnmálum 1968, er nú leyft
að hafa afskipti af þeim.
En þrátt fyrir allt: Hin algera
undirokun hefur ekki tekizt.
Neðanjarðar starfa vel skipu-
lagðar „sósíalistískar andstöðu-
hreyfingar". Neðanjarðar
ganga manna á milli afrit af
hinum síðustu óvenjulega
hvössu og þungorðu viðtölum
við Josef Smrkovsky, sem var
staðgengill Dubceks 1968. Einn-
ig bréf Dubceks til þjóðþings-
ins. Og hönd úr hendi gengur
200 blaðsiðna gagnrýni á stefnu
Husaks, en höfundur hennar er
Zdenek Mlynar, fyrrum einn
helsti hugmyndafræðingur
flokksins.
Til er meira að segja neðan-
jarðar tónlist. Segulbönd hinna
ýmsu hópa ganga manna á milli
um land allt. Og þá er einnig
gefið út blað: Narodni Noviny.
Hópur þekktra rithöfunda
hefur hafið útgáfu nýrrar gerð-
ar neðanjarðarrita — það er
bókaflokkur undir heitinu
„Petlice", þ.e. „Múllinn". Að-
eins fá eintök eru til af hverri
bók I flokknum, vélrituð, mynd-
skreytt og árituð af höfundi.
Hingað til hafa verið gefnar út
um 50 bækur. Meðal höfunda
eru: Ludvik Vaculik, Ivan
Klima, Jan Trefulke, Jan
Skacel og Jaraslav Seifert.
Avarp Dubceks eða áskorun
til þjóðþingsins gaf allri hreyf-
ingunni nýjan byr í seglin. 14.
apríl frétti Husak um hina ráð-
gerðu birtingu bréfsins á Vest-
urlöndum. Hann kallaði innan-
ríkisráðherrann, Jaromir Obz-
ina, fyrir sig og úthúðaði hon-
um fyrir að hafa ekki gert sér
viðvart. Daginn eftir hringdi
Breschnew. Maðurinn í Kreml
kvartaði yfir þeim slæmu áhrif-
um, sem birting þessa bréfs
hlyti að hafa fyrir Helsingfors-
ráðstefnuna. Samkvæmt frétt-
um frá Prag bað Breschnew
Husak að ræða enn einu
sinni við Dubcek um málið.
En Husak missti stjórn á
skapi sinu. t reiðikasti
brennimerkti hann Dubcek
sem svikara (og fyrir það
fékk hann alvarlega ofani-
gjöf frá sovézka sendiherran-
um í Prag ). Síðan fyrirskipaði
hann húsrannsókn hjá fyrrver-
andi flokksmönnum, rithöfund-
um og stúdentum, og skyldi
leynilögreglan annast hana.
Á fimm dögum, frá 23. til 27.
apríl voru 135 íbúðir um ár-
dagsstund settar á annan end-
ann — í Prag, Bratisslava, Brno
og fleiri borgum. Skyndirann-
sóknirnar tóku sérþjálfaðar
lögreglusveitir fimm til 12
tíma. Sums staðar voru bóka-
hillur og skrifborð rannsökuð
nákvæmlega og fingraför tekin.
Á öðrum stöðum var dýnum
sprett upp, loftræstingarkerfi
og skolpleiðslurör brotin upp
og húsgögn mölvuð.
Lögreglan lagði hald á hand-
rit, minnisblöð, bréf (og nokkr-
ir sérlega nákvæmir lögreglu-
menn tóku með sér ræður Hus-
aks frá 1968, meðan núverandi
flokksleiðtogi studdi enn um-
bótastefnuna). Þá voru og gerð-
Vaculik óttast, að lögreglan
komi einn góðan veðurdag inn i
ibúð hans og spyrji: „Hverju
eruð þér einmitt núna að velta
fyrir yður? Þér eruð handtek-
inn!“
Brezku, júgóslavnesku,
itölsku og spænsku kommúnist-
arnir hafa þegar látið í ljós álit
sitt í Moskvu. Þeir vöruðu við
því, að það kynni að hafa slæm-
ar afleiðingar, ef Husak hætti
ekki — að minnsta kosti um
stundarsakir — að hundelta
gagnrýnendur sina, áður en hin
ráðgerða toppráðstefna allra
kommúnistaflokka í Evrópu
yrði haldin í Austur-Berlin. En
það stoðaði ekki: Aðeins fyrir
nokkrum dögum voru þeir
Dubcek, Mlynar og Jiri Hajek,
fyrrum utanrikisráðherra, yfir-
heyrðir enn einu sinni.
KRAFA UM FRELSI
„Allir ættu að fagna endalok-
um kalda stríðsins," skrifar Vil-
em Precan, „en þar með er ekki
sagt, að ofsóknir megi ekki
kalla ofsóknir lengur — og að
ógnanir og skerðing á frelsi og
mannréttindum sé ekki það,
sem það er. Aðlögun og undir-
gefni er skelfilegur hlutur í
stjórnmálum, en i andlegu lifi
dauðinn sjálfur."
Sumir félagar í hinni „sósíal-
istísku andspyrnuhreyfingu"
eru allt að því ánægðir yfir því,
að Husak skuli hafa eyðilagt
allan grundvöll að samvinnu
milli flokks og þjóðar. Þeir
telja að með þvi sé sprenging
eins og 1968 óhjákvæmileg.
En í svipinn mun vist ekkert
breytast. Þjóðin mun halda
áfram að stynja undan kúgun
að fordæmi Stalíns. En að því
mun koma, að þvi er and-
Framhald á bls. 31.