Morgunblaðið - 24.01.1989, Blaðsíða 38

38
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 24. JANÚAR 1989
Björn Bjarnason
magister - Minning
Fæddur 15. maí 1905
Dáinn 14. janúar 1989
Senn er liðin hartnær hálf öld
síðan leiðir okkar Bjöms Bjamason-
ar lágu fyrst saman. A þeim tíma
hefi ég kynnst geði hans og gerðar-
þokka betur en flestra annarra sam-
ferðamanna. Ef frá em talin fáein
orð á fyrsta samfundi, glettin og
gamansöm tilsvör mælt í hálfkær-
ingi vopnaviðskipta á fyrsta degi
kynna okkar hefir aldrei fallið
styggðaryrði né sijndurþykkja lokað
leiðum gagnkvæmra kynna og góð-
vinafunda.
Það var ungum manni ljóst strax
við fyrstu kynni að Bjöm geymdi í
bijósti sínu það sem Eggert Ólafs-
son kallaði höfðingsþótta. í það
hugarþel sótti hann skapfestu og
styrk er mótvindar blésu og hafði
með þeim hætti borð fyrir bám í
skiptum sínum við samtíð. Við-
kvæm lund hans og listhneigð bjó
honum brynju og lagði örvar á
bogastreng hans að veijast í volki
lífs. Óf skapgerð hans þáttum
tveim. Úr þeli og togi þeirrar gerð-
ar var lífsvoð hans slegin.
Bjöm vár næstyngstur ellefu
systkina. Böm séra Bjama Pálsson-
ar prófasts í Steinnesi og konu
hans, Ingibjargar Guðmundsdóttur.
Systkinin kenndu sig jafnan við
Steinnes og þannig er mönnum
tamast að kenna þennan fjölmenna
systkinahóp við nafnkunnan stað.
Kyn foreldra þeirra stóð traustum
og föstum fótum í Húnaþingi, Eyja-
fírði og- Skagafirði. Nafnkunnir
vom þeir feðgar Ólafúr bóndi á
Gilsstöðum og Páll bóndi og
dannebrogsmaður á Akri. Beggja
er getið í stórvirki séra Bjama Þor-
steinssonar um íslensk þjóðlög.
Einnig í annál 19. aldar, fræðiriti
séra Péturs Guðmundssonar í
Grímsey. Um Ólaf á Gilsstöðum
segir þar: „Hann var merkismaður
og vandaður í allri hegðun og af
mörgum talinn besti söngmaður í
Húnavatnssýslu." Séra Bjami Þor-
steinsson segir: „Hinn orðlagði
raddmaður, Olafur, faðir Páls á
Akri í HÚnavatnssýslu."
Eftir séra Einari Guðbrandssyni
á Hjaltabakka og Auðkúlu hefir
séra Bjami Þorsteinsson þau um-
mæli að hann hafí talið Ólaf besta
raddmann sem hann hefði heyrt.
Var Ólafur sjálflqorinn forsöngvari.
Páll bóndi á Akri, faðir séra Bjama
í Steinnesi, var talinn mikilhæfur,
hagsýnn og aðgætinn. Um hann
var kveðið er hann rak erindi sunn-
an heiða:
vel forsjáll og þarfur þjóð
þessi Páll að norðan.
í báðum ættum Bjöms Bjama-
sonar var mikilhæft fólk og list-
hneigt. Af nákomnum ættingjum
má nefna Sigurð Nordal og Huldu
Stefánsdóttur, bæði komin af Ólafi
bónda Jónssyni á Gilsstöðum. í frá-
Blómastofa
Friöfinns
Suðuriandsbraut 10
108 Reykjavík. Sími 31099
Oplð öll kvöld
tSt kl. 22,- einnig um helgar.
Skreytingar við öll tilefni.
" Gjafavörur.
Qm

sögn séra Bjama Þorsteinssonar
sem fyrr var vitnað til segir enn-
fremur að þeir hafí sungið tvísöng
í brúðkaupi Stefáns Stefánssonar
síðar skólameistara á Möðruvöllum,
Páll á Akri, afi Bjöms, og annar
nafnkunnur Húnvetningur.
Traust vinátta var jafnan með
Bimi Bjamasyni og Huldu Stefáns-
dóttur. Bjöm settist ungur í Gagn-
fræðaskólann á Akureyri. Þar var
hann til þess kjörinn fyrir atgervis
sakir og vináttu að bera skólameist-
ara sinn til grafar, Stefán skóla-
meistara Stefánsson. Skólabróðir
Bjöms og aldavinur, Ámi Kristjáns-
son píanóleikari, var einnig til þess
valinn.
Bjöm réðst til Ríkisútvarpsins
sem enskukennari er hann kom
heim frá námsdvöl í Oxford árið
1943. Áður hafði hann komið fram
í dagskrá útvarpsins. Flutti m.a.
erindi um þýska skáldið Heinrich
Heine árið 1939. Var gerður góður
rómur að því erindi og þess getið
að það hafi verið „greinagott,
smekklega samið og ágætt yfirlit
um skáldið og afstöðu þess til sam-
tíðarinnar." „Ekki aðeins fróðlegt,
heldur og mjög skemmtilegt." Svo
segir í blaðafrásögnum um erindi
Bjöms.
Helgi Hjörvar skrifstofustjóri út-
varpsráðs mun hafa farið nærri um
að vel væri ráðið þar sem Bjöm
sæti í fyrirrúmi í kennslustarfí.
Ríkisútvarpið kostaði kapps um
að rælqa menningarhlutverk sitt.
Hvert útvarpskvöld hófst með
tungumálakennslu. Kennd voru
Qögur tungumál, íslenska, danska,
þýska og enska. Gefnar út
kennslubækur og námfúsum hlust-
endum gefinn kostur á að senda
stfla til leiðréttinga. Var það ærinn
starfi fyrir kennara, auk sjálfrar'
kennslunnar er fram fór „í beinni
útsendingu", eins og nú er- sagt.
Um kennslu Bjöms má segja að
honum féll starfið einkar vel, enda
naut hann vinsælda og virðingar
þar sem annars staðar. Sjálfur var
hann líka óspar á lofsyrði ef honum
var gert til hæfis og hann varð
áhuga var. Er í minnum haft hve
glaður hann varð er hann varð þess
áskynja að kennsla hans bar góðan
árangur. Þótt oft væri kvartað und-
an bágbomum hlustunarskilyrðum
og lofttruflunum varð ljóst að vel
var fylgst með kennslustundum
Bjöms og bámst stílar hvarvetna
að. Dag nokkum kom Bjöm með
bréf norðan af Jökuldal. Var hann
léttur í máli og sagði: „Hér hafa
gerst undur og stórmerki. Mér bár-
ust tveir villulausir stflar frá Vað-
brekku í Jökuldal." Þannig brást
Bjöm við tíðindum um framför
nemenda og námsárangur þeirra
er vit höfðu og áhuga að fylgjast
með kennslu hans og tilsögn. Pilt-
amir sem sendu stflana villulausu
urðu síðar nafnkunnir háskólamenn
og doktorar.
Bjöm dvaldist langdvölum í er-
lendum stórborgum og var flestum
íslendingum fremri í ratvísi og
þekkingu á umhverfí og aðstæðum.
Mér er í minni lýsing hans á bif-
reiðaumferð og gönguleiðum í
París. Hann ritaði bréf þaðan og
lýsti hlutskipti vegfaranda í iðandi
mannþröng á breiðstrætum borgar-
innar. Ógnandi örtröð bifreiða,
flauti og fasi bráðlyndra bflstjóra.
Lét þess getið að sér fyndist sem
allir bifreiðastjórar Parísar ættu sér
eitt sameiginlegt takmark, að
aka . .. niður. Bjöm lét sér hvergi
bregða, en tók þann kost að gnæfa
traustur og óbifanlegur eins og
Jömndarfellið, upp úr jafnsléttunni
uns úr greiddist. Svo hugstæðir
vom honum heimahagar í Húna-
þingi. Fjöll og vötn, fljót og heiðar.
Þangað hlaut hann að sækja tilvitn-
anir og viðmiðun. Átthagatryggð
og ættarmetnaður bjó alla tíð í
bijósti hans. Þótt hann sigldi heims-
höfín, flygi skýjum ofar, reikaði á
sögufrægum Signubökkum, nyti
hvfldar í skjólsælum lundum Kali-
fomíu og Máragörðum Alhambra
eða leitaði afdreps við spænsku
tröppumar í Róm hvarf hugurinn
jafnan heim. Bjöm, heimsborgarinn
og fagurkerinn, gat tekið undir með
öðmm Húnvetningi, alþýðuskáldinu
Gísla á Eiríksstöðum, og vitnað í
vísu, sem var einnig kær bróður
hans, Páli:
Ég er að horfa hugfanginn
í hlýjum sumarblænum
yfir litla lækinn minn
sem líður fram hjá bænum.
Bjöm var sannur meistari sam-
tals og viðræðu. Þar naut hann sín
best. Tilsvör hans hárbeitt og hnit-
miðuð, fleyg og minnisstæð. Þótt
hann væri vel kunnugur ritverkum
og fylgdist vel með í veröld bók-
mennta kaus hann fremur að veija
tímanum til þess að sækja leikhús
og hljómleika. Hljómlistin færði
honum yndi. Svo vel fylgdist hann
með listamönnum er fram komu á
hljómleikapalli, einkum píanóleikur-
um, að hann mun hafa hlýtt á alla
þá er gátu sér frægðarorð á þeim
ámm er hann átti þess kost að fylgj-,
ast með ferli þeirra. Mætti nefna
fjölda nafna því til staðfestingar.
Bjöm var kröfuharður og gat rætt
um stfl og eiginleika og sérkenni
hvers listamanns. Auðvitað réð per-
sónulegur smekkur hans afstöðu
og áliti, en hann beygði sig ekki
skilyrðislaust fyrir frægðinni heldur
áskildi sér rétt til sérstöðu ef honum
þótti við hæfi. Mér er minnisstæð
frásögn hans af hljómleikum Artur
Rubinsteins, eins frægasta píanó-
leikara veraldar. Bjöm hlýddi á
hann leika í Camegie Hall. Sat
hann þar á svölum við hlið hefðar-
konu er klappaði ákaft og launaði
listamanninum með langvarandi
lófataki eins og flestir hljómleika-
gestir. Bjöm mun hafa klappað
dræmt og vakið athygli sessunautar
síns með því. Sneri hefðarkonan sér
að Bimi og sagði: „Þér kiappið lítið.
Féll yður ekki leikur Rubinsteins?"
„Ég geri ráð fyrir að ég hafí búist
við meiru," svaraði Bjöm. Er Bjöm
sagði mér söguna rökstuddi hann
mál sitt með ýmsum dæmum sem
hér verða ekki rakin. Hins vegar
lét hann þess getið að hljómleikar
Dinu Lipattis, rúmensks píanóleik-
ara er hann dáði mjög, hefðu verið
sér ógleymanlegir. Einnig lauk
hann miklu lofsorði á Aliciu de la
Rocha, spænskan píanóleikara.
Taldi hann sig heppinn að hafa átt
þess kost að búa um skeið í næsta
nágrenni við heimili hennar og geta
hlýtt á æfingar hennar um opinn
glugga í grenndinni.
Auk þeirra píanóleikara sem hér
er getið mætti nafngreina fjölda
annarra er Bjöm nefndi og lýsti
hvetjum og einum með eftirminni-
legum hætti af þekkingu kunnáttu-
mannsins er sótt hafði tónleika
þeirra. Brailowsky, Horowits, Lipp-
man, Schnabel, Kempf, Cortot,
Ignaz Friedman, svo mætti lengi
telja.
Steinnes er kirkjujörð í Húna-
þingi, milli Þingeyra og Vatnsdals-
hóla. Þar vom æskustöðvar Bjöms
og vorkvöldin fögur. Ekki hvað síst
maímánuður. í þeim mánuði fædd-
ist Bjöm. Þá er fallegt í nágrenni
Steinness. Vatnið hvítt af svönum
og rómantísk kyrrð hvílir yfir sveit-
inni. Minningin um fegurð átthaga
Legsteinar
MARGAR GERÐIR
MmorexlGmít
Steinefnaverksmiðjan
Helluhrauni 14, sími 54034,
222 Hafnarfjörður
fylgdi Bimi alla tíð sem dularfullt
ævintýri. Engan þurfti að undra
þótt Bjöm hrifist af lagi Schu-
manns: Im wunderschönen monat
Mai.
Er Bjöm var 11 ára varð hann
fyrir áfalli er varpaði skugga á
æsku hans. Hann missti móður sína
og saknaði hennar sárt. Kom það
jafnan fram hve traustum böndum
þau mæðgin vom bundin og ást
hans einlæg.
Heima í Steinnesi gekk Bjöm til
allra algengra starfa sem til er
ætlast af unglingum í sveit. Var
hann hinn vaskasti við heyskap,
hvort sem var á túni eða engjum.
Frár var hann á fæti og snar í snún-
ingum svo til var tekið og á orði
haft. Kunni hann margar sögur af
vinnufólki og nágrönnum, dagleg-
um störfum þess, sönglífi, kaup-
staðaferðum og kirkjusókn. Þótt
Bjöm ferðaðist um víða veröld og
dveldist langdvölum í milljónaborg-
um þá var Blönduós með sín tæp-
lega 10 hús merlað í minningu hans
og enga borg leit hann síðar er
hreif hann meir.
Það varð ljóst þegar í æsku að
Bjöm var gæddur góðum náms-
gáfum. Þess hefír oft verið getið
hver stórhugur ríkti í Húnaþingi
og margur minnist þess að þaðan
komu nafnkunnir læknar, Guð-
mundamir þrír. Er það talið til
marks um stórhug Húnvetninga að
bændur kostuðu syni sína til lang-
skólanáms. Prófasturinn í Stein-
nesi, séra Bjami, faðir Bjöms, lét
ekki við það sitja að setja flesta
syni sína tii mennta. Hann mælti
svo fyrir að einnig dætumar ættu
kost á skólagöngu og em til bréf
frá honum þar sem hann hvetur
syni sína er sátu þá á skólabekk
syðra til þess að styðja að því að
stúlkumar njóti tilsagnar á mennta-
braut.
Meðal kæmstu minninga Bjöms
úr Húnaþingi vom stundir er hann
settist við hljóðfæri í Steinnesstof-
unni og fletti Organtónum er
söngvís bóndi í sveitinni, Erlendur
á Hnausum, hafði léð honum. Þar
fann hann unað sönglistarinar, er
æ síðan átti eftir að verða fömnaut-
ur hans hvert sem leið hans lá.
Bjöm settist í Gagnfræðaskólann
á Akureyri. Með námi sínu þar stað-
festi hanri þá trú er áður var á
námsgáfum og næmi. Þar batt hann
vináttubönd við nemendur og kenn-
ara, tryggðabönd er entust ævina
alla. Svo traustum böndum var
hann tengdur skóla sínum á Akur-
eyri að þangað var hann jafnan
kvaddur er hann hafði lokið há-
skólaprófí til þess að fylgjast með
nemendum og dæma um frammi-
stöðu þeirra er þar luku námi.
Séra Bjami í Steinnesi andaðist
árið 1922. Bjöm var þá skammt
kominn í skólanámi, en bræður
hans skorti hvorki fé né metnað til
þess að stuðla að menntun yngsta
bróðurins. Lá nú leið Bjöms til
Reykjavíkur í menntaskóla. í borg-
inni átti Bjöm athvarf hjá Helga
Hjörvar og frú hans, Rósu. Þar var
heimili þeirra Steinnesbræðra. Er
af því mikil saga, slík var rausn
og höfðingsskapur þeirra hjóna er
þau luku upp heimili sínu fyrir þeim
bræðmm, Páli, Gísla, Gunnari og
Bimi. Svo næmur var Helgi Hjörvar
og skilningsgóður á listhneigð og
þarfir ungra manna, að hann tók á
leigu hljóðfæri, orgel, til þess að
Bjöm fengi notið hljómlistargáfu
sinnar og unað sér í tómstundum
er gáfust frá lestri námsbóka. Frú
Rósa lét ekki sitt eftir liggja. Hún
leiddi þá bræður fram á svalir hins
mikla húss og sagði þeim deili á
reykvískum ungmennum er hlýddu
kalli kvöldsins og æskunnar og
gengu hinn fræga Reykjavíkurrúnt.
Em til myndir af svölum Fjalakatt-
arins, eins og húsið var nefnt, er
sýna Bjöm og þá bræður og Hjörv-
arsfólkið þar á svölunum. Kært var
með þeim bræðmm og öllu því fólki,
bömum og foreldrum.
Að loknu námi í Menntaskólan-
um hélt Bjöm til Kaupmannahafn-
ar. Þar dvaldist hann við háskóla-
nám, en lagði auk þess stund á
píanóleik. Lærði hjá Áma Kristjáns-
syni, „þeim mikla virtúós", eins og
Bjöm kallaði vin sinn og ævifélaga.
Á Hafnarámm sínum sótti Bjöm
hljómleika af kappi. Til þeirrar
borgar komu allir mestu listamenn
heimsins. „Það er víðar spilað og
sungið en í Reykjavík," sagði Bjöm
í gamansömum tón, síðar á ævinni
í samtali við Matthías Johannessen.
í Kaupmannahöfn átti Bjöm vísan
stað hjá vinum. Þar var föðurbróðir
hans skrifstofustjóri Kaupmanna-
hafnarborgar. Ólafur, faðir Bjame
Paulson ambassadors Dana á ís-
landi, og Ellen kona hans reyndust
Bimi traustir vinir.
Bjöm þótti um margt líkur föður-
bróður sínum. Báðir kröfðust form-
festu og kurteislegrar framkomu.
Þéringar höfðu þeir í heiðri og töldu
framkomu eins mikilvæga og þekk-
ingu. Bjöm þéraði nemendur sína
allt til ársins 1965. Þá hætti hann
því. Þá sagði Helgi Hjörvar við
Bjöm: „Nú er síðasta virkið fallið."
Bjöm undi illa ókurteisi. Hann kaus
fágaða framkomu og átti auðvelt
með að halda aga í bekkjum sem
hann kenndi. Þess vegna virti hann
Ingibjörgu H. Bjamason skólastjóra
Kvennaskólans framar flestum öðr-
um og taldi þann skóla einn hinn
fremsta á landinu vegna áherslu á
framkomu nemenda.
Bjöm átti til að segja sögur af
því með hveijum hætti Ólafur föð-
urbróðir hans krafðist tillitssemi en
vísaði á bug fljótræði og flasi. Eitt
sinn er Bjöm ætlaði á hljómleika
einhvers heimslistamanns er gisti
Kaupmannahöfn skundaði hann
heim til frænda síns. Gekk þar til
baðherbergis að njóta þar næðis og
búa sig sem best að hlýða á hljóm-
leika hins kunna listamanns. Hugð-
ist hann síðan halda á braut án
þess að neyta kvöldverðar við dúkað
borð frænda síns og húsfreyju hans.
Slíkri framkomu undi Ólafur frændi
hans eigi. Brýndi hann raust sína
og spurði Bjöm höstum rómi: „Tror
du vi förer en badeanstalt her?“
Að öllu öðm var einkar kært méð
þeim frændum og hélst sú vinátta
með bræðrasonunum, Bjame amb-
assador og Bimi magister.
Á Hafnarárum sínum batt Bjöm
vináttubönd við unga efnismenn er
þar stunduðu nám. Var oft glatt á
hjalla hjá stúdentum og öðram
námsmönnum er voru samtíða
Bimi. Minntist hann þess oft og
einkum þeirra Áma Kristjánssonar,
Jóns Blöndals, Þorgríms Eyjólfs-
sonar og Sverris Kristjánssonar.
Er heim kom voru þau vináttubönd
treyst með samfundum í starfi og
tómstundum.
Björn lauk miklu lofsorði á kenn-
ara sína við Hafnarháskóla, einkum
minntist hann prófessors Hamm-
erichs, er hann taldi hafa stuðlað
að farsælli lausn handritamálsins
með því að taka málstað íslend-
inga, og skrifa Dana fyrstur um
þau mál. Þótt Bjöm læsi ensku sem
aðalfag var honum þýskan einnig
kær, ekki hvað síst vegna kennslu
Hammerichs prófessors.
Árið 1942 gekkst British Counc-
il, bresk menningarstofriun, fyrir
því að Bimi var boðin námsdvöl í
Oxford. Þar dvaldist hann í eitt ár.
Þá dunaði heimsbyggðin af styij-
aldarátökum. Stúdentar kvaddir á
vígvöll og námi öllu flýtt, en skort-
ur á flestum sviðum. Þó taldi Bjöm
að andleg fæða sem borin var á
borð í Oxford hafi verið kjamgóð,
jafnvel betri en áður var. í Magda-