Morgunblaðið - 29.01.2007, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 29. JANÚAR 2007 35
menning
HEITI nýjustu ljóðabókar Baldurs
Óskarssonar er vel til fundið. Brugð-
ið er á leik með orðið endurskin og
það stafsett með ypsiloni – og um
leið fer allt á flot. Hvað er end-
urskyn? Það gæti verið að skynja
aftur, að skynja á ný, en einhvern
veginn lúrir merking einfalda end-
urskinsins þarna líka og lesandanum
verður hugsað til þess hvernig heim-
urinn verður sýnilegur vegna þess
endurskins ljóssins sem hlutirnir
varpa frá sér. Þetta er yrkisefni sem
skáldið kemur oft að í þessari bráð-
skemmtilegu ljóðabók og segja má
að bindi hana saman. Ort er um
ásýnd heimsins og um skynjun okk-
ar á því sem er umhverfis, hér og nú,
og einnig á því sem var, þar og þá.
Kápumynd bókarinnar, litrík höf-
uðfætla sem fimm ára
gamall listamaður mál-
aði, er ættuð úr æv-
intýraheimi bernsk-
unnar þar sem
ímyndunaraflið ræður
ríkjum og ekki er allt
sem sýnist.
Aðfaraorð bók-
arinnar – „René / leit
inn / Hann segist vera
að fá / þann stóra“ –
vísa í súrrealíska
myndlistarmanninn
René Magritte sem
kemur víða við sögu í
bókinni. Í ljóðinu Nike
tekur skáldið ofan fyrir
Magritte með orðunum: „René! /
langafi minn / kastala byggir á
bjargi / og svífa lætur“. Í ljóðinu A
modo de René Magritte tengjast
ýmsir helstu þræðir bókarinnar:
„Yfir himin og haf / mikla móðir //
vatn / loft / jörð / og eldur // í Dúfulíki
// átti / meðan er / er / á meðan átti“.
Þversögnin í lok ljóðsins er eitt af
mörgum dæmum bókarinnar um að
fortíð og nútíð renni saman. Baldur á
margt skylt við draum-
kennda sýn súrrealista
á heiminn þar sem tími
og rúm ummyndast í
sífellu. „Stjákl stjákl –
/ það stríkkar einsog á
tímarúminu“ segir t.d.
í ljóði sem fjallar um
pöddur sem ganga á
vatni (Föstudagur 30.
júní).
Franski fræðimað-
urinn Gaston Bachel-
ard skrifaði for-
vitnilegar bækur um
miðja 20. öld sem fjalla
um það sem hann kall-
ar „ímyndunarafl efn-
isins“. Bachelard segir að ímynd-
unarafl okkar leiti oft útrásar eða
finni sér farveg í frumefnum heims-
ins. Í fyrri ljóðabókum sínum hefur
Baldur ort eftirminnilega um efn-
isheiminn á líkum nótum og hvernig
hugsun okkar verður efniskennd og
efnið huglægt, svo að stundum fer að
minna á list gullgerðarmanna eða al-
kemista fyrr á tíð. Í ljóðinu um Mag-
ritte telur hann upp frumefnin og
þau renna þar saman í dúfulíki – en
dúfan er tákn andans og sem vængj-
uð vera er hún líka tákn skáldskap-
arins. Talsvert ber á vatni í bókinni
en önnur frumefni eru Baldri líka
hugstæð. Eldur kviknar í ýmsum
ljóðum, ýmist sinueldur eða „annar
eldur“ sem fer um landið (Drekkjum
öllu). Þessi tvö frumefni tengjast líka
eins og í ljóðinu Orð mitt þar sem hið
lifandi og logandi orð skáldskaparins
brennur upp: „en berið orð mitt
burt … // lát ösku þess flæmast / yfir
holt og hæðir / ofaní læki“. Ljóðið
Tungnaá er örstutt: „Kaffivatn / er
betra úr lindinni“. Baldur er oft
hnyttinn sem áður og smáljóð hans
hitta iðulega í mark og hreyfa við
lesandanum í frumlegum einfald-
leika sínum.
Myndmál Baldurs kallast stund-
um á við táknheim García Lorca og
gaman er að lesa ljóð hans um kjúk-
ling sem búinn er í ofninn, en sú
hauslausa skepna sem við kaupum í
stórmörkuðum nútímans kveikir
minningar ljóðmælanda um hana:
„Blóðrauð króna eða kambur, gogg-
ur / og dálitlar blöðkur / blóðrauðar
þar fyrir neðan“ (Um helgina).
Skyndilega lifnar haninn á síðum
bókarinnar og Baldur yrkir á öðrum
stað um lorcalegan hest: „Sól-
eyjanna meðal / þeir sáu hestinn
dauðan / sorgmædda hestinn – halur
minn átti“ (Ástin og brauðið). Goð-
sagnir lifa góðu lífi í skáldskap Bald-
urs Óskarssonar. Gyðjur grísk-
rómverskrar goðafræði heiðra með
nærveru sinni „dándimanninn Pét-
ur“ sem prikar í ruslatunnum í Vest-
urbænum, enda er stefið í ljóðinu:
„Stundum er á botninum betra“. Ort
er um syni Satúrnusar í samnefndu
ljóði og fornklassísk minni sett í
hversdagslegt samhengi sem fær
lesandann til að endurskynja um-
hverfi sitt og veru.
Baldur Óskarsson hefur löngum
haft næmt auga fyrir óvæntum hlið-
um tilverunnar og nær ósjaldan að
fanga þær með markvissu myndmáli
sínu. Spriklandi fjörug og hug-
myndarík ljóð hans skora rökhugs-
unina á hólm og betra er ekki hægt
að hugsa sér í einni ljóðabók.
Ímyndunarafl efnisins
BÆKUR
Ljóð
Eftir Baldur Óskarsson,
Ormstunga
Reykjavík 2006.
Endurskyn
Baldur Óskarsson
Sveinn Yngvi Egilsson
TÓNLISTARHÓPURINN Aton er
skipaður ungu tónlistarfólki og sér-
hæfir sig í nýrri framsækinni ís-
lenskri tónlist eftir ýmsa höfunda,
en verkin á dagskránni hafa öll verið
samin sérstaklega fyrir hópinn. Tón-
leikarnir hófust á frumflutningi á
verki Hlyns Aðils Vilmarssonar, nix-
im og maxam, sem Borgar Magna-
son, bassaleikari hópsins, stjórnaði.
Í fyrri hlutanum, nixim, skiptust
bassaklarinett og flauta á að halda
úti takti með því að síendurtaka
sömu nótuna, meðan hin hljóðfærin
duttu inn og út úr fasa með síend-
urteknum nótum eða stuttum frös-
um. Útkoman var nokkuð áhugaverð
og hrífandi í grófleika sínum. Seinni
hlutinn, maxan, var að hluta til
byggður á prógrammeraðri tónlist
úr tölvu sem hljómaði loftkennd og
svífandi, minnti á hæga mynd af
dropum að falla ofan í vatn, en hljóð-
færaleikararnir spiluðu með að
sumu leyti svipaðan tónefnivið og úr
fyrri hlutanum, með aukinni takt-
festu sem varð að haldreipi fyrir
hlustandann til að fylgja atburða-
rásinni eftir, sem varð æsilegri eftir
því sem leið á áður en datt aftur á
dúnalogn. Eftir sat skemmtileg
óróatilfinning sem ég kunni vel að
meta.
Næst á dagskrá var frumflutn-
ingur á nýju verki Úlfars Inga Har-
aldssonar, Accross the gravel, sem
er í fimm þáttum. Úlfar, sem stjórn-
aði verkinu sjálfur, útskýrði í upp-
hafi að þrír kaflanna hefðu að öllu
eða einhverju leyti verið samdir með
því að láta tölvu endurskrifa, eftir
ákveðinni forskrift, uppáhaldstónlist
hans frá 20. öldinni, útkomuna hefði
hann endurbætt og látið svo tölvuna
endurskrifa hana og svo koll af kolli
þangað til lokaútkomunni var náð.
Þetta er áhugaverð aðferð og fannst
mér útkoman vera bara mjög góð.
Mér finnst það mjög hrífandi við
tónlist Úlfars, hvernig hún er í senn
kerfisbundin og frjáls og kemur sí-
fellt á óvart með skyndilegum óm-
þýðum hljómum og laglínum innan
um þyngri hljóð- og tónmyndir. Eins
fannst mér eftirtektarvert hvernig
Úlfar skrifaði fyrir rafmagnsbass-
ann, þar sem yfirtónar voru áber-
andi, ýmist með eða án styrkpedals
sem gáfu sumum köflum draum-
kenndan blæ, en Borgar Magnason
bassaleikari skilaði sínu vandasama
hlutverki af kostgæfni.
Fyrsta verk eftir hlé var skemmti-
legt verk um skopparabolta, Skar-
styrni, eftir Guðmund Stein Gunn-
arsson sem notaði tölvuforrit til að
stjórna spilurunum. Verkið fór
smátt og smátt úr nótu og nótu á
stangli yfir í þéttan vef af tveggja
tóna mótívum á hvert hljóðfæri og
endaði í dróni með miklum und-
irliggjandi látum. Næst kom verkið
Aton eftir Önnu S. Þorvaldsdóttur,
sem er margslungið verk og rytm-
ískt þar sem mæddi töluvert á píanó-
leikaranum, Tinnu Þorsteinsdóttur,
sem hélt öllum herlegheitunum
gangandi af styrk og listfengi. Hin
hljóðfærin tínast hvert af öðru inn á
eftir píanóinu með stutt eða löng stef
og tók ég þar sérstaklega eftir
Helga Hrafni Jónssyni sem lék ein-
staklega vel á básúnuna. Undir lokin
er flautan með sóló og átti Berglind
María Tómasdóttir flautuleikari þar
eftirminnilegt framlag í þá góðu
heildarupplifun sem tónleikarnir
voru að mínu mati. Lokaverkið var
hið aggressíva verk Hlyns Aðils
Vilmarssonar, roto con moto, sem
hann skrifaði fyrir hópinn 1999, þeg-
ar hann hét Atonal Future. Gott var
að geyma það verk þar til síðast,
enda er það alveg hreint brjáluð
keyrsla fyrir alla spilarana. Í mínum
eyrum hljómaði þetta mjög kraft-
mikið og kjarkmikið verk og þótti
mér skemmtilegt hversu mikla
ásláttarhljóðfærastemningu var
hægt að skapa, án nokkurs slag-
verksleikara, en þess ber að geta að í
öllum öðrum verkum dagskrárinnar
var hlutverk slagverksleikarans
mjög mikilvægt og þótti mér Frank
Aarnink standa sig með stakri prýði.
Ljóst er að hið unga og fram-
sækna Aton er frábær tónlist-
arhópur sem á framtíðina fyrir sér
og er það ósk mín að hópurinn fái
svigrúm til að halda áfram því mik-
ilvæga starfi sem hann hefur innt af
hendi hingað til.
Ungt fólk og framsækið
Morgunblaðið/Kristinn
Frumleg „Ljóst er að hið unga og framsækna Aton er frábær tónlist-
arhópur sem á framtíðina fyrir sér [...] .“
TÓNLIST
Tónleikar
Tónlistarhópurinn Aton flutti verk eftir
Hlyn Aðils Vilmarsson, Úlfar Inga Har-
aldsson, Guðmund Stein Gunnarsson og
Önnu S. Þorvaldsdóttur. Flytjendur: Berg-
lind María Tómasdóttir flauta, Tobias
Hemler óbó, Rúnar Óskarsson klarinett,
Snorri Heimisson fagott, Jóhann Stef-
ánsson trompet, Stefán Jón Bernharðs-
son horn, Helgi Hrafn Jónsson básúna,
Borgar Magnason bassi, Tinna Þor-
steinsdóttir píanó og Frank Aarnink slag-
verk.
Myrkir músíkdagar
Aton – verk eftir ung íslensk nútíma-
tónskáld
Ólöf Helga Einarsdóttir
HARMONIKAN var lengi í sér-
flokki hljóðfæra og um leið tónlistin
sem á hana var leikin. Til að mynda
var löngum sérstakur þáttur fyrir
hana og tónlist hennar í Rík-
isútvarpinu.
Dragspil Hofs-Láka sem áður
dreif áfram dansfólkið um laug-
ardagskvöldið á Gili er fyrir löngu
búið að öðlast þegnrétt í hljóðfæ-
rahirðinni, Hrólfur Vagnsson mætti
tvíefldur í bókstaflegri merkingu til
leiks í Laugarborg, því betri helm-
ingur hans, Iris Kramer tromp-
etleikari, lék með honum tónlist,
sem var mjög fjölbreytt bæði út frá
hnatt- og stílrænu sjónarmiði. Mér
fannst þessi efnisskrá mynda prýð-
isgóða brú yfir þá manngerðu gjá
sem oft er milli dægurtónlistar og
sígildrar tónlistar, því þarna sátu
Arne Nordheim og Chick Corea við
sama borð og máttu bæði þeir og
áheyrendur vel við una.
Inngangur lagsins La Fiesta eftir
Corea og um leið upphaf tón-
leikanna leið fram í ljúfum og næm-
um leik Hrólfs og maður varð strax
gripinn af einkar músíkalskri og
styrkri beitingu loftstreymisins á
nikkunni. Iris Kramer kom svo inn í
hraða þættinum með trompet sinn
og notaði síðar kassann sem hún sat
á sem handtrommu. Mér fannst í
þessu lagi og fleiri lögum hrynurinn
vera bæði grípandi og hárnákvæm-
ur. Næsta verk var Risaeðlan eftir
Norðmanninn Arne Nordheim frá
árinu 1977, og lék Hrólfur með leik
mótradda af segulbandi, sem flutt
var af Dananum snjalla, Mogens
Ellegård.
Ótrúlega fjölbreytt hljóðasmíði og
áhrifamikil fantasía um hljóðheim
risaeðlnanna.
Þetta verk var órafjarri harm-
onikusmellinum Indifference eftir
Murena, andstæður sem bæði mæta
breytilegum óskum áheyrenda og
gefa tónleikunum kröftug litbrigði.
Einnig var stökkið sannkallað risa-
eðluhopp frá Nordheim í næsta lag,
þegar Hrólfur lék snjalla rússneska
útsetningu Figaro Rossinis úr óp-
erunni Rakaranum frá Sevilla. Mér
fannst spunaverk þeirra hjóna mjög
skemmtilegt með þátttöku nokk-
urra áheyrenda sem völdu uppá-
haldslit og mynd sem áhrif átti að
hafa á spunann.
Síðan léku Hrólfur og Íris stefja-
brot, sem jafnóðum var tekið upp og
síðan leikið með þegar ný stef komu
og svo koll af kolli. Í beinu fram-
haldi fluttu þau síðan ljúfan tangó
eftir Írisi. Ánægjulegt var að hlusta
á þrjá tangóa eftir Piazzolla sem út-
settir voru fyrir harmoniku, flyg-
ilhorn og trompet, og virtist sú út-
færsla gera lögunum góð skil. Íris
lék á fernskonar málmblást-
urshljóðfæri og það forvitnilegasta
fyrir mig var alpahornið, sem hún
blés á í ákalli við nikkuna yfir enda-
langan salinn áður en úlfaldalest
(Caravan) eftir Gillespie fór af stað.
Mér fannst reyndar galli að Íris
skyldi ekki taka alpahornið upp á
svið og sýna áheyrendum þetta
sjaldgæfa hljóðfæri.
Íris er góður djassblásari, sér-
staklega virðist flygilhornið njóta
sín í höndum hennar.
Tónleikunum var fagnað verð-
skuldað í lokin af vel skipuðum
áheyrendasal.
Morgunblaðið/Sverrir
Kröftug Iris Kramer og Hrólfur
Vagnsson með hljóðfærin.
Nordheim og Corea
við sama borð í
Laugarborg
TÓNLEIKAR
Tónlistarhúsinu Laugarborg
Iris Kramer á trompet, flygilhorn, althorn
og alpahorn. Hrólfur Vagnsson á harm-
oniku og rafhljóðgjafa.
Á efnisskrá: Lög eftir Chick Corea, Arne
Nordheim, Rossini, Iris Kramer, Dizzy
Gillespie, Astor Piazzolla og Tony Mu-
rena. Sunnudaginn 14. janúar.
Jón Hlöðver Áskelsson