Tímarit lögfræðinga - 01.05.1981, Blaðsíða 30

þörf sé á eignarnámi í ákveðnu tilfelli og hversu víðtækt það skuli
vera. 1 öðrum dæmum eru markmiðin óvissari. Lítum t.d. á ákvæði
27. gr. skipulagslaga nr. 19/1964. Þar segir, að sveitarstjórn sé heimilt
að fengnu samþykki ráðherra að taka eignarnámi landssvæði (fast-
eignir) innan sveitarfélagsins, ef skipulagsstjórn telur það nauðsyn-
legt vegna fyrirsjáanlegrar og eðlilégrar þróunar sveitarfélagsins. Hér
er ljóst, að víðtækt mat á þörfinni fyrir eignarnám er látið í hendur
stjórnvalds. Og spurningin sem hér er uppi snýst um, hvort dómstól-
um sé heimilt ^ð hnekkja mati stjórnvalda að því leyti, sem þeim hefur
í lögum verið látið eftir að meta.
Meðal lögfræðinga eru vel þekktar hefðbundnar skýringar á 60. gr.
stjórnarskrárinnar um að dómendur skeri úr ágreiningi um embættis-
takmörk yfirvalda. Er þar yfirleitt talið, að dómstólar mégi skera úr
ágreiningi um lögmæti ákvarðana og athafna stjórnvalda, en að því
er svokallað frjálst mat þeirra varðar, sé aðalreglan sú, að stjórn-
valdsákvörðun byggð á slíku mati verði ekki haggað af dómstólum
(sjá t.d. Ólaf Jóhannesson, Stjórnskipun Islands 2. útg., Rvík 1978,
bls. 395-397). I raun og veru segir þessi afmörkun á valdmörkum dóm-
stólanna afar lítið, því að vel má komast að mismunandi niðurstöð-
um í einstöku tilfelli um, hvaða atriði varði lögmæti stjórnarathafnar
og hvaða atriði séu háð frjálsu mati. Tökum dæmi af 21. gr. skipu-
lagslaga nr. 19/1964. Þar er talið meðal lagaskilyrðanna fyrir eignar-
námi, að lóðaskipting sé óhentug. Hugsum okkur, að borin væri undir
dómstóla spurningin um, hvort þessu skilyrði hefði verið fullnægt
í ákveðnu tilfelli. Ég tel ekki vafa leika á, að dómstóllinn geti tekið
til endurskoðunar matið á því, hvort þessu skilyrði hafi verið full-
nægt, þótt hann myndi áreiðanlega gera strangar kröfur til sönnunar
á, að mat sveitarstjórnar hefði verið rangt. Og þá er spurningin:
Hvort er dómstóllinn hér að athuga lögmæti stjórnarathafnar eða að
endurskoða hið frjálsa mat stjórnvaldsins ? Þessari spurningu mætti
svara á tvo vegu. I fyrsta lagi mætti segja: Meðal lagaskilyrðanna er,
að lóðaskipting sé óhentug. Til þess að dómstóllinn geti farið með vald
sitt til að meta, hvort lagaskilyrðum hefur verið fullnægt, verður
hann að taka afstöðu til þess, hvort lóðarskiptingin sé hentug eða
óhentug. Ef hann telur liggja fyrir, að hún sé alls ekki óhentug, þá
hnekkir liann eignarnámsákvörðun á þeim grundvelli, að lagaskilyrði
hafi ekki verið uppfyllt. I annan stað mætti rökstyðja úrskurðar-
vald dómsins þannig: Til spurningarinnar um, hvort lóðaskipting er
hentug eða óhentug í ákveðnu tilfelli hefur engin afstaða verið tekin
í lögunum. Það er alfarið frjást mat stjórnvaldsins. Þetta frjálsa mat
24