Tímarit lögfræðinga - 01.05.1981, Blaðsíða 31

þess er á hinn bóginn háð eftirliti dómstóla, þannig að sé matið aug-
ljóslega rangt, þá ber dómstólum að hnekkja því og dæma eignar-
námið ólögmætt.
Að mínum dómi er það nánast smekksatriði, hvora leiðina menn
fara til að rökstyðja úrskurðarvald dómsins.
Einhver segir kannski að leysa megi málið með því að skilgreina
hugtakið „frjálst mat“ þannig að það mat sé frjálst, sem dómstólar
fái engu við hróflað. Ljóst er þá, að aðgreiningin í lagaskilyrði og
skilyrði háð frjálsu mati segir okkur ekkert um valdmörk dómstól-
anna, þar sem valdmörkin eru þá notuð til að skilgreina muninn á
þessum tveimur hugtökum.
Telja verður, að dómstólar geti gengið lengra í að endurskoða
frjálst mat stjórnvalda á teygjanlegum lagaskilyrðum og á þörf, þeg-
ar um er að ræða ákvarðanir um eignaskerðingar með eignarnámi,
heldur en þegar um stjórnarathafnir almennt ræðir. Stafar þetta fyrst
og fremst af því, að þessum réttindum manna er veitt sérstök vernd
í stj órnarskránni með því að þar eru settar sérstakar takmarkanir á
heimild handhafa ríkisvaldsins til eignaskerðinga. Á þetta í sjálfu
sér einnig við um skerðingar á öðrum réttindum manna, sem sérstök
vernd er veitt í stjórnarskrá. Að því er eignaverndina snertir, skiptir
efnislega mestu máli í þessu sambandi skilorð stjórnarskrár um al-
menningsþörf og svo það, sem áður var að vikið, að afstaðan til al-
menningsþarfar þurfi að nokkru marki að koma fram í settum lögum.
I dómaframkvæmd á Islandi er ekki um auðugan garð að gresja,
þegar mörk heimildar dómstóla í þessu efni eru skoðuð. Að því er
snertir heimildir dómstóla til að skera úr um embættistakmörk yfir-
valda almennt vil ég hér nefna 3 dóma frá árinu 1966, bls. 246, 529 og
758, sbr. einnig hrd. 1965.766. 1 þessum málum tók Hæstiréttur til
athugunar, hvort dómsmálaráðuneytinu hefði verið rétt að veita áfrýj-
unarleyfi í málunum. Skv. 16. gr. laga nr. 57/1962, sem þá giltu um
Hæstarétt voru skilyrði leyfisveitingar þau að úrslit máls væru mikil-
væg frá almennu sjónarmiði eða vörðuðu sérstaklega mikilvæga hágs-
muni aðilja. Meiri hluti réttarins hratt leyfisveitingum með þeim
rökstuðningi, að úrslit málanna væru hvorki mikilvæg frá almennu
sjónarmiði, né vörðuðu þau sérstaklega mikilvæga hagsmuni aðila. Tók
meirihlutinn skýrt fram, að hér væri hann að dæma um, hvort laga-
skilyrði hefðu verið fyrir hendi. Minni hluti réttarins (einn fastur
dómari og í einu málanna lagaprófessor) taldi, að mati ráðherra á
framangreindum skilyrðum, yrði ekki hnekkt af dóminum.
Að minni hyggju gekk Hæstiréttur hér lengra en áður hefur tíðk-
25