Birtingur - 01.07.1956, Blaðsíða 36

Þeir spáðu í stjörnurnar
Gunnar Dal: ÞEIR SPÁÐU í STJÖRNURNAR.
Útgefandi: Norðri, 1954.
Gunnar Dal er þjóðkunnur orðinn fyrir ljóð sín og skiif
um heimspekileg efni. Hér skal hvorki gerð tilraun til að
meta hæfileika né heildarframlag þessa unga rithöfundar
til íslenzkra bókmennta, en rit hans „Þeir spáðu í stjörn-
urnar" er að ýmsu leyti svo sérstætt, að rétt virðist að fara
um það nokkrum orðum.
Útlit bókarinnar er mjög snyrtilegt, brotið handhægt og
prentunin góð, þótt nokkuð sé um prentvillur, sum.tr
meinlegar. Á blaðsíðu 98 er til dæmis ritað, að vinir Spin-
oza, de Witt bræðurnir, hafi verið myrtir á árinu 1772,
en Loðvík 14. hafi sent her manns til Hollands á sama
ári. Rétt ártal er auðvitað 1672. Latínuna „de omnibus
dubitandum" þýðir Gunnar „að efast um allt“, en betri
þýðing virðist „að um allt skuli menn efast". Það er leið
inlegt verk að tína til villur af þessu tæi, enda er lélegur
prófarkalestur nokkurskonar sóðaskapur, en tæpast höf-
uðsynd, ef miðað er við önnur mistök höfundar i þessari
bók.
Mér skilst, að tilgangur Gunnars sé að kynna íslenzkum
lesendum ævir og kenningar merkustu heimspekinga á
Vesturlöndum, allt frá heilögum Ágústínusi til Hegels, að
báðum meðtöldum. Þetta er verðugt markmið, en hvernig
dettur Gunnari i hug, að hann geti á átta blaðsíðum gefið
sanna mynd af kenningum stórbrotins hugsuðar? Þar eð
gera verður ráð fyrir, að hann hafi lesið og reynt að skilja
helztu verk þeirra, sem bókin fjallar um, hefði hann átt
að sjá, að slíkt hlýtur að verða tómt kák. Sumir kaflarnir
í bókinni eru líka dálítið furðulegir. Hugrenningarnar
sem eignaðar eru Bruno á dauðastundinni virðast t.d. illa
fallnar til að réttlæta þá skoðun, að Bruno hafi verið merki-
legur heimspekingur. Vel hefði mátt gera grein fyrir efnis-
vali í inngangsorðum, og að sjálfsögðu er bagalegt, að
bókinni skuli ekki fylgja skrá yfir helztu heimildarrit, sem
höfundur hefur haft sér til aðstoðar.
Ónákvæmni Gunnars er vítaverð, enda virðist skiln-
ingur hans á viðfangsefninu sums staðar grunnur. Á blað-
síðu 194 er þess getið, að F. A. Schultz, rektor Collegium
Fredericianum, hafi tekið við Kant í skóla sinn, er sá síðar-
nefndi var átta ára að aldri. Schulz varð þó ekki rektor við
skólann, fyrr en ári eftir, að Kant hóf jrar nám. Á blaðsíð
um 198-199 má lesa eftirfarandi: „f fornöld var heimspek-
in andleg eign líkt og skáldgáfan. Hcimspekingar 16. og
17. aldar, eins og Descartes, Spinoza, Leibniz, Locke og
Hume, litu á heimspeki sem andlega íþrótt, sem ögraði
getu mannsins til að ráða gátuna miklu um manninn og
tilveruna. Háskólahcimspeki álitu þcir, yrði of hefðhund-
in og bókstafleg, dræpi niður skapandi hugsun og gcrði
heimspekinginn steinrunninn í fornum jarðlögum andans.
Kant er fyrsti forystumaður hcimspekinnar, sem gerist
prófcssor við háskóla, og með honum heldur heimspekin
innreið sfna í háskólana og verður að atvinnu". Þessi
stutta málsgrein er morandi í vitleysum. 1) Heimspeki hef-
ur að sjálfsögðu aldrei verið gáfa, þótt menn hafi mismun-
andi góðar gáfur til heimspekilegrar hugsunar. 2) Hume
var uppi á 18. öld. 3) Hume sótti tvisvar um prófessors-
stöðu við háskóla, og er því ástæðan fyrir því, að liann
gerðist ekki háskólakennari ekki sú, að liann óttaðist að
verða „stcinrunninn í fornum jarðlögum andans". 4) Plato
og Aristoteles kenndu báðir heimspeki, og Sófistarnir voru
atvinnukennarar, en sumir þeirra voru ekki ómerkir heim-
spekingar. ICant var því ekki fyrsti atvinnuheimspekingur-
inn. Mér þykir sennilegt, að viðhorfið til „háskólaheim-
speki“, sem höf. eignar löngu liðnum hugsuðum, sé einung-
is persónuleg skoðun hans sjálfs. Hume var að minnsta
kosti ekki á sama máli, enda mat hann mikils og varð
fyrir sterkum áhrifum frá Francis Hutcheson, sem var
prófessor í Glasgow.
Vafasamt er, hvort Gunnar skilur kenningu Immanuels
Kants um huglægi rúms og tíma. Kant heldur því ekki
fram, að tími og rúm séu til „sem eiginleikar skynseminn-
ar á undan skynjun og reynslu". (G. D. bls. 213). Það er
skynjunin, en ekki skynsemin, sem gefur okkur þessar hug-
myndir, því hér er um að ræða form skynjunarinnar. Á
blaðsfðu 216 er þessa réttilega getið, en tæpast er hægt að
ætlast til, að lesandinn viti, hvor staðhæfingin er rétt. Á
blaðsíðu 313 er þvi haldið fram, að Kant hafi stutt þá
skoðun sína, að rúmið sé meðfætt, á eftirfarandi hátt:
„Kornabarnið veit án reynslu, að til cr eitthvað fyrir
aftan, fyrir framan og til hliðar. Það hefur meðfædda hug-
mynd um rúmið". Hér er um að ræða nýstárlegan skiln-
ing á kenningu Kants, og af þeim sökum hefði verið æski-
legt að vitna í verk Kants sjálfs til að réttlæta þessa túlk
un á skoðunum hans. Vel má vera, að hér rugli höfund-
ur saman hugtökunum „a priori" og „meðfæddur". Kant
tclur, að geometría Euklids veiti okkur raunverulega
þekkingu á þeim eiginleika náttúrunnar, sem við köll-
um rúm, en á sama tíma eru niðurstöður hennar algildar,
við getum vitað fyrirfram, að engin reynsla gæti hnekkt
þeim. Geometria veitir okkur þá synthetiska, a priori
þekkingu, á þeim eiginleika náttúrunnar, sem við köllum
rúm, en á sama tíma eru niðurstöður hennar algildar, við
getum vitað fyrirfram, að engin reynsla gæti hnekkt þeim.
Vandi Kants er að skýra, hvernig slík þekking er möguleg.
Lausn hans er sú, að sem verur gícddar hæfilcika til skynj-
34