Hugur - 01.01.2008, Blaðsíða 70

68
Jón A. Kalmansson
að við erum skynsamar verur og verðskuldum þess vegna skilyrðislausa virðingu
og jafnvel lotningu. Eins og Diamond bendir á höfðar Kant ríkulega til ímynd-
unarafls okkar í þessari viðleitni sinni.44 Hann gefiir okkur skýringu, segir okkur
sögu, um það hver við erum, hvað skynsemin er, og hvernig við tilheyrum tveimur
heimum, raunheimi og heimi fyrirbæranna. Markmið hans er að fá okkur til að
bera kennsl á ómetanlegt gildi okkar sem skynsemisvera og að við gerum okkur
grein fyrir því að tilvist skynseminnar leggur okkar á herðar ófrávíkjanlegar kvaðir,
skilyrðislausar skyldur við allar skynsemisverur. Þessi hlið á siðfræði Kants er einn
veigamesti kostur hennar og á stóran þátt í að gera Kant að einum mikilvægasta
hugsuði allra tíma. En um leið felst mikill ókostur í áherslu Kants á skynsemina
og hugmynd hans um það hvað skynsemin er. Með því að gera skynsemina eins
og hann skilur hana að því eina sem gefur manninum óviðjafnanlegt gildi býður
Kant heim hættunni á siðferðilegri þröngsýni og tornæmi.45 Mistök Kants eru ekki
þau að vera eins djúpt snortinn og raun ber vitni af skynsemiseðli mannsins og af
ómæli og tign alheimsins.46 Þau eru fremur í því fólgin að stíga skrefið ekki til fúlls
og viðurkenna hve margt í þessari undarlegu veröld getur komið okkur fyrir sjónir
sem fagurt, óskiljanlegt, óviðjafnanleg, dýrmætt, makalaust, og svo framvegis.
Diamond orðar þetta meðal annars svo:
Siðfræði á upptök sín í hugsun okkar um allt það sem okkur getur virst
opinbera eitthvað þýðingarmikið um það hvers konar verur við erum. Að
við deyjum og að við erum fær um siðferðilegt val er hér hlið við hlið, eins
og margt annað.47
Við eigum öll til tornæmi og kaldlyndi hvert gagnvart öðru og öðrum lifandi
verum. Það er ein af þeim staðreyndum um það hver við erum sem geta snortið
okkur og ef til vill sett okkur algerlega út af laginu.48 Þeir sem ættu helst að vinna
gegn þessari mannlegu tilhneigingu með því að lýsa upp mannlegt líf í hugsun og
yfirvegun virðast í engu minni hættu en aðrir að smitast af slíku tornæmi. Þeir
virðast eiga auðvelt með að lokast inni í fyrirfram gefnum hugmyndum og for-
sendum um viðfangsefnið, jafnvel enn frekar nú en á tímum Immanúels Kant.
„Það er eitthvað sambærilegt við Scrooge í heimspeki okkar“ segir Diamond, eitt-
hvað sem fær okkur til að halda að hin barnslega tilfinning fyrir því að heimurinn
sé makalaus komi því á engan hátt við hvernig við leggjum stund á alvöru heim-
44 Sjá „How Many Legs?“, s. 172-173.
45 Mér virðist mega sjá merki um slíka þröngsýni til dæmis í skrifum Kants um óskilgetin börn
í Frumspeki siöanna, sjá Practical Philosophy, New York: Cambridge University Press 1999, s.
477; og um dýr, sjá Practical Philosophy, s. 564.
46 „Tvennt gagntekur hugann með endurnýjaðri og vaxandi aðdáun og lotningu, því oftar og
einbeittar sem maður hugsar um það: stirndur himininn yfir höfði mér og siðalögmálið í
brjósti mér“, Critique ofPractical Reason, í Practical Philosophy, s. 269.
47 „How Many Legs?“, s. 175.
48 I þessu sambandi má benda á tvær skáldsagnapersónur sem verða nánast sjúkar vegna vitundar
sinnar um tilfinningaleysi og grimmd mannanna. Onnur er Ivan Karamazov t Karamazov-
brœðrunum eftir Dostojevskí, og hin er Elísabet Costello í Ihe Lives of Animals eftir J.M.
Coetzee.