Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2006, Blaðsíða 266

öll virkjunarlón og hugsanleg virkjunarlón landsins eru staðsett í
slíkum fornum lónstæðum. Eru þessir fyrrverandi lónbotnar ónýtt
land? Nei, þetta land grær oft upp á nokkrum áratugum, hvort
sem lónið hefur fyllst alveg af seti og er fullt ennþá (dæmi:
Eyjabakkar, sjá mynd 8a), eða lónið hafi ræst fram og áin grafið sig
niður í setið (dæmi: hin fornu Hálslón (ofan Kárahnjúka, sjá mynd
8b og 9), Blöndulón (sjá myndir 1 og 8c) og Sigöldulón).
Ef lónið hefur tæmst eða ræst fram verða til malarhjallar í lands-
laginu, þ.e. leifar af óseyrum (delta) út í lónið og strandlínum.
Þetta er aðalbreytingin sem hefur orðið á yfirborði landsins, þ.e.
malarhjallar og strandlínur, sem ekki voru þar áður, sem er mjög
algengt og eðlilegt landslagsform á hálendi Islands, t.d. á sunnan-
verðum Kili (Guðmundur Kjartansson 1964, Haukur Tómasson
1993), einnig sunnanverðum Sprengisandi (Ingibjörg Kaldal 1982)
suður undir Köldukvísl og við ofanvert Markarfljót (Ingibjörg
Kaldal og Elsa Vilmundardóttir 1983 og 2001, Freysteinn
Sigurðsson 1988). Lón á áðurnefndum þremur svæðum voru flest skammæ, en á hálend-
inu sunnan núverandi vatnaskila, allt frá Langjökli til svæðisins vestur og suðvestur af
Vatnajökli urðu þessi lón til í enda síðasta jökulskeiðs við jökulrönd hörfandi eða vaxandi
meginjökulsins þar sem jökulskriðið var sums staðar á móti, eða annars staðar skáhallt á
móti landhalla (Skúli Víkingsson 2006) (sjá mynd 8d).
Mynd 9. Séð suður eftir farvegi Jökulsár á Dal
frá stíflustæði undirfremri Kárahnjúk.Sandfell
efst t.v. Sauðafell í fjarska efst á miðri mynd.
Sethjallar hins forna framræsta lóns sást vel
báðum megin ár.
Ljósm.Oddur Sigurðsson.
A ýmsum stöðum á hálendinu norðan vatnaskila, t.d. norðan Hofsjökuls, eru einnig
nokkur merki um slík skammæ lón, en yfirleitt er ekki vel ljóst hvernig þau hafi stíflast
upp (Skúli Víkingsson 2006). Greinileg merki um vatnsuppistöðu var að sjá í stæði
Blöndulóns, t.d. stór óseyrarhjalli norðan Helgufells, þar sem var flugbraut og björgun-
arskýlið Sandárbúð (sjá mynd 8c) (Ingibjörg Kaldal og Skúli Víkingsson 1982, Skúli
Víkingsson 2006). Þetta lón gæti hafa stíflast upp af lausum jökulruðnings- eða
dauðísmyndunum, sem e.t.v. voru nokkur hundruð ár að ræsast fram.
Mynd 10. Séð yfir Hágöngulón úr suðri. Syðri Hágöngu ber [ lónið og megineldstöðín
Tungnafellsjökull sést f baksýn yfir lóninu. Mjög litið ber á stlflumannvirkjunum á þess-
ari mynd og auðvelt hefði verið að láta þau falla alveg inn (landslagið.
Ljósm.Oddur Sigurðsson.
Á þeim svæðum hálendisins þar sem
yfirborðið er þakið ungum hraunum
sjást eðlilega ekki slík merki um lón
frá lokum jökultímans, en þar sjást
hins vegar oft merki um mismun-
andi langæ lón sem ýiafa stíflast upp
af hraunrennsli (Árni Hjartarson
1996, Elsa G. Vilmundardóttir og
Ingibjörg Kaldal 1995), t.d. hin fornu
lón ofan við Hágöngur (sjá myndir
10 og 11), Sigöldu, Hrauneyjafoss (sjá
mynd 8e) og Sultartanga, eða öðrum
gosefnum, t.d. í Tungnaá ofan við
Vatnaöldur.
Flest þeirra virkjunarlóna sem gerð
hafa verið á undanförnum áratug-
um, eða verða hugsanlega gerð á
næstu áratugum, eru í slíku „lóna-
landslagi" og oft er verið að leggja
undir vatn fyrrum lónbotn, malar-
hjalla og strandlínur, sem hefur verið
undir vatni í aldir eða teinaldir. Samt
er þetta land sem margir telja of
verðmætt til að fara aftur undir vatn.