Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2006, Blaðsíða 267

Er þetta því ekki bein sönnun þess að slík lónstæði (einnig virkj-
unarlónstæði) séu afturkræf?
Svona óseyra/hjallalandslag er raunar einnig mjög algengt á
láglendi líka og er þar til merkis um tímabundna hærri sjávarstöðu
í lok ísaldar, t.d. Skagafjörður (Skúli Víkingsson 1978), eða vatns-
borð í jökulstífluðum dal, eins og í Fnjóskadal (Hreggviður
Norðdahl 1983) (sjá mynd 12). Varla er til svo fögur sveit að hún sé
ekki skreytt slíkum malarhjöllum, sem fyrir utan að vera fallegt
landslagsform eru merkilegar jarðsögulegar myndanir. Vegna
slétts og þurrs yfirborðs þessara malarhjalla er algengt að þeir séu
valdir fyrir flugbrautir, hestamannamót eða aðrar íþróttasam-
komur (Vindheimamelar, Melgerðismelar, Kaldármelar). Þá hafa
slíkar jarðmyndanir einnig mikið efnahagslegt gildi sem malar-
námur fyrir úrvals vegagerðar- og steypuefni.
Ef sú staða kemur upp að endurheimta skuli landið í einhverjum
lónstæðum virkjunarlóna, þá er það vel mögulegt, eins og rökstutt
hefur verið hér að framan. Á nokkrum áratugum, e.t.v. með ein-
hverri uppgræðslu og aðhlynningu, mun landið úr lónstæðunum
líta út eins og stór hluti hálendisins gerir nú.
En er tæknilega mögulegt að tæma lónin og fjarlægja stíflurnar? Jú,
það er tæknilega vel mögulegt og t.d. í Bandaríkjunum hefur verið
fjarlægður fjöldi stíflna á undanförnum áratugum og fjölgar með
hverju ári. Nær allar þessar stíflur voru gamlar og lágar, eða flestar
um og yfir 100 ára og örfáir metrar á hæð, og þjóna ekki lengur til-
gangi (Graf 2002). Leyfi til að fjarlægja stíflurnar hefur yfirleitt
verið veitt eiganda hennar vegna kostnaðar við viðhald og af
öryggisástæðum. Engin tilfelli eru alveg eins og því þarf að laga
framkvæmdina að hverjum stað, en í flestum tilfellum hefur vel
tekist til og lónstæðið orðið fljótt að aðlagast hinu nýja umhverfi.
Gefnar hafa verið út leiðbeiningar fyrir stíflueigendur um hvernig
sé best að standa að verki við að fjarlægja stíflur (Michigan 2004).
Ekki er samt líklegt að komandi kynslóðir ræsi fram virkjunarlón
og hætti rekstri virkjananna á allra næstu áratugum, því vatnsaflið
er mesta gæðaorka sem til er, græn, mengunarlaus, sjálfbær og til
reiðu með nokkurra sekúndna fyrirvara. Þessar mengunarlausu
„eilífðarvélar" ganga í margar aldir með eðlilegu viðhaldi og virkj-
imarstaðurinn endist í þúsundir ára. Löngum hefur verið talið að
mörg uppistöðulónanna myndu fyllast á nokkur hundruð árum og
hin nauðsynlega miðlun þar með spillast smám saman, en nýjustu
spár um rýrnun jökla benda til þess að vegna minnkunar á fram-
burði jökulánna með minnkandi flatarmáli jökla mun t.d. Hálslón
aðeins verða hálffullt af seti eftir 400 ár (en ekki fullt) er Vatna-
jökull verður svo til horfinn samkvæmt öllum spálíkönum (Birgir
Jónsson, Sigurður M. Garðarsson, Jónas Elíasson 2005, Ólafur G.
Flóvenz 2005).
Mynd 11. Hluti af náttúruminjakorti af
Hágöngusvæði. Á þvf sést greinilega hvernig
Hágönguhraun hefur runnið úr suðaustri upp
að Syðri Hágöngu og stiflað upp lón (grátt
svæði) norðaustan fjallsins.sem siðan hafði
fyllst af framburði Köldukvíslar.Á kortið eru
dregnar útllnur núverandi miðlunarlóns á
svæðinu, hins nýja Hágöngulóns (blá l(na).
(Árni Hjartarson 1996).
forna jökulstfflaða lóns sjást (fjallshlíðinni til
hægri. Efsta strandlinan er I sömu hæð og
Flateyjardalsheiði, sem er dalurinn efst á miðri
mynd, en lónið hafði yfirborðsrennsli norður á
Flateyjardal um tíma. Allur dalbotninn er set úr
lóninu, og innar i dalnum eru malarhjallar sem
eru óseyramyndanir út í lónið.
Ljósm. Oddur Sigurðsson.
Eftir að stofnkostnaður vatnsaflsvirkjunar hefur verið borgaður upp, oftast á 35-40 árum,
þá er um 95% af rafmagnsframleiðslunni hreinn ágóði fyrir eigandann, þ.e. barnabörn
okkar og afkomendur þeirra, miðað við núverandi fyrirkomulag. Dæmi: Sogsvirkj-
anirnar þrjár, sem framleiða um 90 MW og eru frá 45 til 70 ára að aldri, voru algjörlega
endurnýjaðar og útbúnar fyrir sjálfvirkan og fjarstýrðan rekstur á árunum 1996-98 og eru
nú mun betri og arðsamari en þær voru nýjar. Rafmagnsframleiðsla þeirra í u.þ.b. 18
mánuði borgaði allan kostnaðinn við endurnýjunina.