Jón á Bægisá - 30.09.2004, Blaðsíða 18

ÁstráSur Eysteinsson
hans, þótt vart sé það í sama skilningi og fram kemur í orðum James Thorpe
um hinn rétta texta. I vissum skilningi „stækkar“ frumtextinn við þýðingu
hans á önnur mál, gildi hans staðfestist og eykst í senn.
Bæði viðhorfm sem hér hefur verið lýst geta leitt til rómantískrar
skammsýni og hamlað frjóum skilningi á hlutverki þýðinga í menntun og
menningarlífi. Hin neikvæða sýn þrífst á ofdýrkun frumtextans en hin
jákvæða byggist oft á hugmyndum um sjálfvirkan og jafnvel vélrænan
flutning milli menningarheima án þess að spurst sé fyrir um það sem gerist
á mörkum þessara heima. Eins er þó ljóst að þessi jákvæða sýn er nátengd
margskonar baráttuhvöt þeirra sem efla vilja skilning á þýðingum: Minnt
er á hversu mikilvægar og óhjákvæmilegar þýðingar séu, hversu vanmetnar
þær séu sem félagsleg og oft listræn athafnasemi; hversu „ósýnilegir“ þýð-
endur og þýðingar þeirra séu alla jafna, þótt augljóst megi vera hversu út-
breidd þessi starfsemi er, jafnskjótt og athygli er beint að henni sérstaklega.
Undir þetta getur sá tekið sem hér skrifar, en hann telur samt nauðsynlegt
að skyggnast nánar eftir þeim gildum sem hér er um að tefla; gildum sem
ávallt búa að baki þegar verk er flutt milli mála og sem búa í þeirri heims-
mynd sem ætla má að „kalli“ á þýðinguna og hún á jafnframt þátt í að
mynda og jafnvel breyta. Ætla má að hugtakið heimsbókmenntir sé vett-
vangur þar sem reynir á þessi gildi og þær heimsmyndir sem hrærast og
fæðast með þýðingum.
Oftast er litið á þýska rithöfundinn Johann Wolfgang von Goethe
(1749-1832) sem upphafsmann heimsbókmenntahugtaksins. Hann beitti
því fyrir sig nokkrum sinnum á síðustu æviárum sínum þegar hann hafði
orð á nauðsyn menningarskilnings þjóða á milli. Þótt hann skrifaði aldrei
sérstaka grein um hugtakið né gæfi á því heildstæða útskýringu, var þýski
skáldjöfurinn orðinn þekktur um alla Evrópu á þessum tíma og er ekki
nokkur vafi á því að frægð hans átti mikinn þátt í hraðri útbreiðslu
hugtaksins um 1830. Það varð öðrum þræði að einskonar slagorði, með
mismiklum tengslum við skilning og áherslur Goethes, og fræðileg notkun
þess fjarlægðist einnig oft hugmyndir Goethes. Hinn merki tékknesk-
bandaríski bókmenntafræðingur René Wellek skrifaði uppúr miðri 20. öld
að í hugtaki Goethes hefði öðru fremur búið framtíðarsýn á sögulega
þróun hinna ýmsu þjóðarbókmennta sem ættu eftir að falla saman í mikla
veraldarelfu. Nú sé hugtakið hinsvegar notað í annarri merkingu. „Það
merkir allar bókmenntir frá íslandi til Nýja-Sjálands, eða sígildu verkin
sem hafa orðið sameiginlegur arfur allra þjóða.“4
4 René Wellek: A History of Modern Criticism: 1750-1950. Vol. I. The Later Eighteenth
Century. London: Jonanthan Cape 1955, bls. 221. Tilvitnun sótt til Sarah Lawell: „Intro-
duction: Reading World Literature", í Reading WorldLiterature: Theory, History, Practice,
ritstj. Sarah Lawell, Austin: University of Texas Press 1994, bls. 5in.
16
á Jföœýrdiá- — Tímarit þýðenda nr. 8 / 2004